[ स्थळ : दिल्लीचा एक रस्ता. पडदा. उघडण्यापूर्वी दूर कोठें तरी चाललेलें भजन ऐकूं येतें--]
जय गंगे भागीरथी !
हर--गंगे भागीरथी ! ॥ध्रु.॥
चिदानंद--शिव--सुंदरतेची पावनतेची तूं मूर्ती
म्हणुनि घेडनी तुला शिरावर गाइं महेश्वर तव महती !॥
जगदाधारा तव जलधारा अमृतमधुरा कान्तिमती
शंकर शंकर ! जय शिव--शंकर !’ लहरि लहरि त्या निनादती ॥
[ पडदा उघडल्यावर या भजनाच्या ओळी मंद मंद होत विलीन होतात. तोंच शहाजादी लवंगिकेचा संगीत--नृत्य--शिक्षक उस्ताद जमनलाल, वरील भडनाचें ध्रुवपद गुणगुणत रंगभूमीवर प्रवेश करतो. ]
जमनलाल : ( स्वतःशींच ) वा: ! किती मधुर भजन हें जगन्नाथ पंडिताचं ! धन्य त्याची कवित्वशक्ति : धन्य त्याची गंगाभक्ति !. भागीरथीची ती सर्वांगसुंदर अमृतमधुर जलधाराचन डोळ्यांसमोर उभी राहिली ! ( गुणगुणतो-- )
“ जगदाधारा तव जलधारा अमृतमधुरा कान्तिमती ।
‘ शंकर शंकर जय शिवशंकर ’ लहरि लहरि त्या निनादती ।
जय गंगे भागीरथी । हर गंगे भागीरथी ! ॥”
[ इतक्यांत ‘ इष्टके गहिरे खतरेमें बडे भी खा गये ठोकर ’ ही कर्णकटु आवाजांत म्हटलेली गजलाची ओळ कानीं येऊन जमनलालची तंद्री पावते. ]
जमनलाल : ( उद्वेगानें ) ही वल्ली कशाला इकडे येत आहे ? जगन्नाथानं रचलेच्या गोड भजनांत मन कसं तल्लीन होऊन गेलं होतं, तोंच हा मन्सूरखांचा चेला कशाला इथं उपटला ? छे छे , दुधाच्या घागरींत मिठाचा खडा.
[ मन्सूरखां नामक नादान दरबारी शायरचा चेला ‘ कलंदरखां ’ तीच गजलाची ओळ किंचाळत प्रवेश करतो. त्याच्या हातांत हुक्का आहे. ]
कलंदरखां : इष्कके गहिरे खतरेमें बडे भी खा गये ठोकर !
जमनलाल : हां हां, कलंदरखां, जरा सामने देखकर चलिये जनाब ! रस्त्यावरच्या दगडाची ठोकर बसेल नाहीं तर.
कलंदरखां : बडे मैय्या, रस्त्यावरच्या पत्थराची ठेंस बसली, अगर तुमच्यासारख्या वस्ताद खडकाची संगीत ठोकर बसली, तरी फिकीर नाहीं. लेकिन. इष्काची ठोकर बहोत बुरी, बडे भैय्या !
जमनलाल : कां खांसाहेब, अगदीं अनुभवी माणसासारखे विव्हळत आहांत ! तुम्हांला जिंदगीच्या मुसाफिरींत, जवानीच्या रात्रीं, बसली वाटतं ठोकर एखाद्या खुबसूरत पोरीची ?
कलंदरखां : अजी नही जी ! हमारे उस्ताद मन्सूरखां आहेत ना ? त्यांची दाणादाण याद येते मला ! हाय कंबख्त ! शाहजादी लवंगिका आजकाल इतकी बेपर्वाईनं वागते आमच्या उस्तादांशीं, कीं त्यांचा दिल फाटून जातो ।
जमनलाल : हो. मला कळलं आहे तें शिंप्याकडून.
कलंदरखां : शिंप्याकडून ? दर्जीदे तरफ्से ?
जमनलाल : हां हां दजींके तरफ्से. आजकाल दिल्लीच्या शिंप्यांना दुसरं काम नाहीं. मन्सूरखांसारख्या पागल प्रेमिकांचं फाटलेलं दिल शिवायं लागतं नादररोज त्यांना !
कलंदरखां : काय मजाक उडवीत आहांत उस्ताद ? तुम्हीच सांगा, शाहजादीनं आमच्या उस्तादांना बेपर्वाईच्या ठोकरा माराव्यात, हें शोभतं का तिला ? अहो, आमच्या मन्सूरखांची खानदान उंची आहे; त्यांच्यावर शहेन शहांची मर्जी आहे; ते शायर आहेत; रुबाबदार आहेत; शिवाय ते देखणेहि आहेत.
जमनलाल : असूं देत; असूं देत, पण शाहजादीसाहिबा बाहेरच्या डामडौलाला भुलणार्‍या नाहींत, तुझ्या त्या नादान उस्तादाला हेंच तर कळत नाहीं, कीं पा‍क्‌बाज बायका पुरुषाच्या पराक्रमावर भाळतात; सद‌गुणांवर आशक होतात; खुबसूरतीवर नाहीं !
कलंदरखां : मालूम है ! मालूम है ! इतकी कांहीं आपल्या शिष्येची तारीफ करायला नको. जमनलालजी, मी जर उस्तादांच्या जागीं असतों. तर मीं तिला साफ सांगितलं असतं--“खुबसूरतीची इतकी मिजास कशाला मिरवितां ? तुमचे गोरे हात आहेत मेंहदीचे गुलाम, आणि गाल पडले आहेत चंदनाच्या सफेत चूर्णाकडे गहाण ! ओठांवर चढला आहे विडयाचा रंग, आणि कमरबंद करतो कमरेला तंग ! कपाळावर केली आहे बिंदीनं कुरघोडी; डोळ्यांत फिरली आहे सुरम्याचीं कांडी ! इतकी तुमची खुबसुरती चिल्लर गोष्टींचीं गुलाम झाली असून, आमच्याशीं मग्रुरी ? आमच्यासाखे आशिक आहेत, म्हणून ना तुमची शान अन् शिरजोरी ?. चल हट !
हमारे प्यार को जालिम मिट्टीमें मिलाओंगे ।
तो हमभी हैं आदमी, खफा हो जायेंगे ॥”
जमनलाल : शाब्बास ! शाब्बास ! बेटा कलंदर, तुझं हें शेखमहंमदी स्वप्न तर मोठं मजेदार आहे, लेकिन अफसोस ! मन्सूरखांच्या जागीं तूं नाहींस, अन मन्सूरखांपाशीं अशी खुद्दारी नाहीं; स्वाभिमान नाही !
कलंदर : तीच तर बडी पंचाईत आहे. म्हणूनच आमचे उस्ताद मन्सूरखां इष्काच्या पायीं धुळीस मिळणार असं दिसतं आणि त्यांच्या ह्या पठ्ठयाला, जिगरजान दोस्ताल, रडावं लागतं ---
इष्कके गहिरे खतरेमें
बडे भी खा गये ठोकर !
जमनलाल : ( हंसून ) छू: मंतर, छू: मंतर ! बेटा कलंदर, मन्सूरखांच्या इष्काचा झणझणीत खिमा, तुमच्या डोळ्यांत पाणी, आणि गळ्यांत अशी दर्दभरी गजल आणतो, तर मग खुद्द त्याचा दिल किती वेचैन झाला असेल मियाँ ?
कंलदर : पूछो मत भैय्या ! आमचे उस्ताद राता--दिन शाहजादीच्या नांवानं अल्लाकडे शिकायत्‌ करीत असतात. “ हाय हाय रे बेवफा ! हाय रे जालिम ! हाय कंबख्त ! दिलको आग लगा दी ” असं ओरडत असतात. या आशिकांच्या दिलांतला अंगार नीट वापरला, तर आख्ख्या दिल्लींतील चुलींना जळण घालायला नको !
जमनलाल : जाऊं दे रे त्या आशिकांना चुलींत, मला वेळ नाहीं त्यांचा पागलपणा ऐकायला. माझी शिकवणीची वेळ झाली आहे. ( जाऊं लागतो. ) आज तर सावन--गीत अन् नृत्य यांचा रियाज करून घ्यायचा आहे.
कलंदर : सावन--गीत ? कौनसा सावन--गीत ? हां, आया खियाल में.
ओऽओऽओऽऽआया है सावन,
गगन के आंगन !
आजा मोरे साजन
दिल मोरा नाचे छन छन छन !.
जमनलाल : अरे हट्‌ ! वे क्या गीत है ? परवां जगन्नाथरायांनीं मुशायर्‍यांत म्हटलेलं सावन--गीत शाहजादीला शिकवीत आहें मी ! आहे, कितना मीठा गीत है वो जगन्नाथका ?
कलंदर : जगन्नाथका ! जमनलालजी, ये क्या कर रहे हो ? जनाब, जगन्नाथाचीं तीं मीठीं गीतं शाहजादीच्या गळ्यांत बसलीं. तर उद्यां त्याच्या मोहब्बतीची मगरमिठी तिच्या गळ्याभोंवतीं बसेल ना !
जमनलाल : चूप बस रे ! भलता बकवास करूं नकोस,
कलंदर : वकवास नाहीं हा जमनलालजी ! अजी, खूबसूरत बायकांना दगाबाज जवानी केव्हां धोका देईल, याचा काय भरोसा ? आमच्या उस्तादांना ठोकरा मारणारी शाहजादी स्वतःच इष्काची ठोकर खाईल एखादे वेळीं ! तुमच्या सूरसंगीताऐवजीं प्यार--संगीतांत ती मश्गुल होईल ! संगीताच्या ‘ ख्यालां ’ वरचा तिचा खियाल उडून, त्या तेलंगी तंबोर्‍याशीं तिचा तंबोरा जुळेल; अन् इष्काच्या ध्रुपद--धमाराची धमाल उडवून भलताच ‘ टप्पा ’ गांठेल ती !
जमनलाल : अबे उडानटप्पू, तुझं कल्पने चं उड्डाण अजबच आहे !
कलंदर : तुम्हीच अजब अहांत जमनलालजी ! आमचे उस्तासय्ह्व सोडले, तरी दिल्लींत शायर कमी का आहेत ? मग आपल्या दिल्लीचा अभिमान सोडून , कशाला त्या जगन्नाथाचं सावन--गीत घेतलं तुम्हीं ?
जमनलाल : तुमच्यासारखे मनानं कद्रू नाहीं आम्ही, म्हणून ! जें जें कानाला गोड लागेल, तें तें आम्ही उचलणार, मग तें कोणाचंहि असो, तूं अन् तुझा अस्ताद नाहक त्या जगन्नाथाच्या खिलाफ आहांत.
कलंदर : अजी जनाव, आमच्या उस्तादांची बात सोडा, सारे दरबारी शायर और बडेबडे लोकहि त्या दख्खनी पंडिताच्या खिलाफ कां आहेत ? त्याच्यांत कांहींतरी ऐब दिसल्याशिवाय ?
जमनलाल : त्या जगन्नाथ पंडिताच्या अंगीं अव्वल दर्जाचे गुण आहेत, हाच त्याचा दोष, त्यानं काशीच्या पंडितांचा वेदांच्या आधारानं, अन बडया बडया मुल्ला--मौलवींचा कुराणांतले दाखले देऊन पाडाव केला, हाच त्याचा अपराध ! आणि त्याची ही शोहरत ऐकूनच दाराशुकोह नि शाहजहान यांनीं त्याला सन्मानानं दिल्लीस बोलावलं, हा तर त्याचा मोठाच गुन्हा ! म्हणूनच नादान दरबारी लोक त्याच्यावर नाहक जळतात; समझे ?
कलंदर : हां हां समझे, हा जगन्नाथाच्या तरफदारीचा तराणा इतरांना सुनवा; या मन्सूरखांच्या चेल्याचा त्यावर विश्वास बसणार नाहीं. जमनलालजी, दुसरं कांहीं नाहीं, तुमच्या त्या बडया शाहजाद्यानं--दारा शुकोहनंच---या जगन्नाथाचं बेफाम प्रस्थ वाढवून ठेवलं आहे, शहेनशाहांनीं लाडावलेला दारा, अशा पंडितांच्या नादीं लागून, सारी बादशाही बरबाद करणार ! और.
जमनलाल : औरच आहे ही निंदा नालस्ती, पुरे झाली ती. मला शिकवणीसाठीं गेलंच पाहिजे आतां,
कलंदर : पण मी जाऊं देणार नाहीं तुम्हांला--माझ्या एका पहेलीचा जबाब दिल्याखेरीज, ( दोन्ही हात पसरून वाट रोखतो. )
जमनलाल : काय हा पोरकटपणा ! तूं त्या नवाबजाद्या मन्सूरखांचा चेला शोभतोस खरा !. पण सोड पिच्छा. आतां जाऊं दे मला. नाहींतर तुझ्या पाठीवर मला, ‘ धिक धा धिन्न्या ’ चे बोल कडक हातानं काढावे लागतील !
कलंदर : ( हात जोडून ) गुस्ताखी माफ. जाईये जाईये. तुम्हां संगीतवाल्यांच्या थापा खाण्याची हिंमत आपल्यांत नाहीं. गवय्या--बजवय्यांच्या थापांनीं मृदंगाच्या सफेत तोंडाला काळोखी लागली. मग कोण कंबख्त तुमच्या वाटेला जाईल ?. जाईये जाईये, खुशीसे जाईवे.
[ दोघेहि हंसतात. जमनलाल ‘ जय गंगे भागीरथी ! हर गंगे भागीरथी ’ ही ओळ गुणगुणत निघून जातो, कलंदरखां हंसत हंसत ‘ इष्कके गाहिरे खतरेमें बडे भी भी गये ठोकर ’ ही ओळ गुणगुणत दुसर्‍या दिशेनें निघून जातो. ]