पाद ३ - खण्ड ५०
व्याकरणमहाभाष्य म्हणजे पाणिनि लिखीत अष्टाध्यायीतील काही निवडक सूत्रांवर पतञ्जलिने केलेले भाष्य. या ग्रंथाची रचना ई.पू २०० ते ई.पू १४० मध्ये केली गेली, असे मत व्याकरण पंडितांचे आहे.
१ - १८ - प्रत्यक्षकारिग्रहणम् ।
२ - १८ - प्रत्यक्षकारिग्रहणम् कर्तव्यम् अन्तेवास्यन्तेवासिभ्यः मा भूत् इति ।
३ - १८ - तत् तर्हि वक्तव्यम् ।
४ - १८ - न वक्तव्यम् ।
५ - १८ - कलापिखाडायग्रहणम् ज्ञापकम् वैशम्पायनान्तेवासिषु प्रत्यक्षकारिग्रहणस्य ।
६ - १८ - यत् अयम् कलापिखाडायग्रहणम् करोति तत् ज्ञापयति आचार्यः न अन्तेवास्यन्तेवासिभ्यः भवति इति ।
७ - १८ - कथम् कृत्वा ज्ञापकम् ।
८ - १८ - वैशम्पायनान्तेवासी कठः कठान्तेवासी खाडायनः ।
९ - १८ - वैशम्पायनान्तेवासी कलापी ।
१० - १८ - यदि च अन्तेवास्यन्तेवासिभ्यः अपि स्यात् कलापिखाडायग्रहणम् अनर्थकम् स्यात् ।
११ - १८ - पश्यति तु आचार्यः न अन्तेवास्यन्तेवासिभ्यः भवति इति ।
१२ - १८ - ततः कलापिखाडायग्रहणम् करोति ।
१३ - १८ - छन्दोग्रहणम् च इतरथा हि अतिप्रसङ्गः ।
१४ - १८ - छन्दोग्रहणम् च कर्तव्यम् ।
१५ - १८ - इतरथा हि अतिप्रसङ्गः ।
१६ - १८ - इतरथा हि अतिप्रसङ्गः स्यात् ।
१७ - १८ - इह अपि प्रसज्येत ।
१८ - १८ - तित्तिरिणा प्रोक्ताः श्लोकाः इति ।
१ - ७ - पुराणप्रोक्तेषु ब्राह्मणकल्पेषु याज्ञवल्क्यादिभ्यः प्रतिषेधः तुल्यकालत्वात् ।
२ - ७ - पुराणप्रोक्तेषु ब्राह्मणकल्पेषु इति अत्र याज्ञवल्क्यादिभ्यः प्रतिषेधः वक्तव्यः ।
३ - ७ - याज्ञवल्कानि ब्राह्मणानि ।
४ - ७ - सौलभानि इति ।
५ - ७ - किम् कारणम् ।
६ - ७ - तुल्यकालत्वात् ।
७ - ७ - एतानि अपि तुल्यकालानि इति ।
१ - १८ - कृते ग्रन्थे मक्षिकादिभ्यः अण् ।
२ - १८ - कृते ग्रन्थे इति अत्र मक्षिकादिभ्यः अण् वक्तव्यः ।
३ - १८ - मक्षिकाभिः कृतम् माक्षिकम् ।
४ - १८ - तद्विशेषेभ्यः च ।
५ - १८ - तद्विशेषेभ्यः च अण् वक्तव्यः ।
६ - १८ - सरघाभिः कृतम् सारघम् ।
७ - १८ - गार्मुतम् पौत्तिकम् ।
८ - १८ - सः तर्हि वक्तव्यः ।
९ - १८ - न वक्तव्यः ।
१० - १८ - योगविभागात् सिद्धम् ।
११ - १८ - योगविभागः करिष्यते ।
१२ - १८ - कृते ग्रन्थे ।
१३ - १८ - ततः सञ्ज्ञायाम् ।
१४ - १८ - सञ्ज्ञायाम् च तेन कृते इति एतस्मिन् अर्थे यथाविहितम् प्रत्ययः भवति ।
१५ - १८ - सरघाभिः कृतम् सारघम् ।
१६ - १८ - गार्मुतम् पौत्तिकम् ।
१७ - १८ - ततः कुलालादिभ्यः वुञ् ।
१८ - १८ - सञ्ज्ञायाम् इति एव ।
१ - ६४ - तस्य इदम् इति असन्निहिते अप्राप्तिः इदमः प्रत्यक्षवाचित्वात् ।
२ - ६४ - तस्य इदम् इति असन्निहिते अप्राप्तिः ।
३ - ६४ - किम् कारणम् ।
४ - ६४ - इदमः प्रत्यक्षवाचित्वात् ।
५ - ६४ - इदम् इति एतत् प्रत्यक्षे वर्तते ।
६ - ६४ - तेन इह एव स्यात् ।
७ - ६४ - तस्य इदम् इति ।
८ - ६४ - तस्य अदः इति तस्य तत् इति न स्यात् ।
९ - ६४ - सिद्धम् तु यद्योगा षष्ठी तत्र ।
१० - ६४ - सिद्धम् एतत् ।
११ - ६४ - कथम् ।
१२ - ६४ - यद्योगा षष्ठी प्रवर्तते तत्र इति वक्तव्यम् ।
१३ - ६४ - अनन्तरादिषु च प्रतिषेधः ।
१४ - ६४ - अनन्तरादिषु च प्रतिषेधः वक्तव्यः ।
१५ - ६४ - तस्य अनन्तरः तस्य समीपः इति ।
१६ - ६४ - किम् यद्योगा षष्ठी प्रवर्तते इति अतः अनन्तरादिषु प्रतिषेधः वक्तव्यः ।
१७ - ६४ - न इति आह ।
१८ - ६४ - सर्वथ अनन्तरादिषु प्रतिषेधः वक्तव्यः ।
१९ - ६४ - सिद्धम् तु परिगणनात् ।
२० - ६४ - सिद्धम् एतत् ।
२१ - ६४ - कथम् ।
२२ - ६४ - परिगणनम् कर्तव्यम् ।
२३ - ६४ - स्वे ग्रामजनपद्मनुष्येभ्यः ।
२४ - ६४ - स्वे ग्रामजनपद्मनुष्येभ्यः इति वक्तव्यम् ।
२५ - ६४ - स्रौघ्नः माथुरः ग्राम ।
२६ - ६४ - जनपद आङ्गकः वाङ्गकः जनपद ।
२७ - ६४ - मनुष्य दैवदत्तः याज्ञदत्तः ।
२८ - ६४ - पत्त्रात् वाह्ये ।
२९ - ६४ - पत्त्रात् वाह्ये इति वक्तव्यम् ।
३० - ६४ - आश्वम् आउष्ट्रम् गार्दभम् ।
३१ - ६४ - रथात् रथाङ्गे ।
३२ - ६४ - रथात् रथाङ्गे इति वक्तव्यम् ।
३३ - ६४ - आश्वरथम् औष्ट्ररथम् गार्दभरथम् ।
३४ - ६४ - वहेः तुः अण् इट् च ।
३५ - ६४ - वहेः त्रन्तात् अण् वल्तव्यः इट् च वक्तव्यः ।
३६ - ६४ - संवोढुः स्वम् सांवहित्रम् ।
३७ - ६४ - अग्नीधः शरणे रञ् भ च ।
३८ - ६४ - अग्नीधः शरणे रञ् वक्तव्यः भसञ्ज्ञा च वक्तव्या ।
३९ - ६४ - अग्नीधः शरणम् आग्नीध्रम् ।
४० - ६४ - समिधाम् आधाने षेण्यण् ।
४१ - ६४ - समिधाम् आधाने षेण्यण् वक्तव्यः ।
४२ - ६४ - समिधाम् आधानः मन्त्रः सामिधेन्यः मन्त्रः ।
४३ - ६४ - सामिधेनी ऋक् ।
४४ - ६४ - चरणात् धर्माम्नाययोः ।
४५ - ६४ - चरणात् धर्माम्नाययोः इति वक्तव्यम् ।
४६ - ६४ - कठानाम् धर्मः आम्नायः वा काठकम् ।
४७ - ६४ - कालापकम् मौदुकम् पैप्पलादकम् इति ।
४८ - ६४ - तत् तर्हि बहु वक्तव्यम् ।
४९ - ६४ - सूत्रम् च भिद्यते ।
५० - ६४ - यथान्यासम् एव अस्तु ।
५१ - ६४ - ननु च उक्तम् तस्य इदम् इति असन्निहिते अप्राप्तिः इति ।
५२ - ६४ - किम् इदम् भवान् प्रत्ययार्थम् एव उपालम्भते न पुनः प्रकृत्यर्थम् अपि ।
५३ - ६४ - यथा एव हि इदम् इति एतत् प्रत्यक्षे वर्तते एवम् तत् इति एतत् परोक्षे वर्तते ।
५४ - ६४ - तेन इह एव स्यात् ।
५५ - ६४ - तस्य इदम् इति ।
५६ - ६४ - अस्य अमुष्य इति अत्र न स्यात् ।
५७ - ६४ - अस्ति अत्र विशेषः ।
५८ - ६४ - एकशेषनिर्देशः अत्र भविष्यति ।
५९ - ६४ - तस्य च अस्य च अमुष्य त तस्य इति भवति ।
६० - ६४ - इह अपि तर्हि एकशेषनिर्देशः भविष्यति ।
६१ - ६४ - तत् च अदः च इदम् च इदम् इति एव ।
६२ - ६४ - यत् अपि उच्यते अनन्तरादिषु च प्रतिषेधः वक्तव्यः इति ।
६३ - ६४ - न वक्तव्यः ।
६४ - ६४ - अनभिधानात् अनन्तरादिषु उत्पत्तिः न भविष्यति ।
१ - ३ - वैरे देवासुरादिभ्यः प्रतिषेधः ।
२ - ३ - वैरे देवासुरादिभ्यः प्रतिषेधः वक्तव्यः ।
३ - ३ - दैवासुरम् राक्षोसुरम् ।
१ - ३ - सङ्घादिषु घोषग्रहणम् ।
२ - ३ - सङ्घादिषु घोषग्रहणम् कर्तव्यः ।
३ - ३ - गार्गः घोषः वात्सः घोषः ।
१ - १५ - किमर्थः णकारः ।
२ - १५ - वृद्ध्यर्थः ।
३ - १५ - ञ्णिति इति वृद्धिः यथा स्यात् ।
४ - १५ - सङ्घादिषु प्रत्ययस्य णित्करणानर्थक्यम् वृद्धत्वात् प्रातिदिकस्य ।
५ - १५ - सङ्घादिषु प्रत्ययस्य णित्करणम् अनर्थकम् ।
६ - १५ - किम् कारणम् ।
७ - १५ - वृद्धत्वात् प्रातिदिकस्य ।
८ - १५ - वृद्धम् एव एतत् प्रातिपदिकम् ।
९ - १५ - लिङ्गपुंवद्भावप्रतिषेधार्थम् तु ।
१० - १५ - लिङ्गपुंवद्भावप्रतिषेधार्थम् तु णकारः कर्तव्यः ।
११ - १५ - लिङ्गार्थम् ।
१२ - १५ - वैदी ।
१३ - १५ - पुंवद्भावप्रतिषेधार्थम् ।
१४ - १५ - बैदी स्थूणा अस्य बैदीस्थूणः ।
१५ - १५ - वृद्धिनिमित्तस्य इति पुंवद्भावप्रतिषेधः यथा स्यात् ।
१ - २६ - कौपिञ्जलहस्तिपदाद् अण् ।
२ - २६ - कौपिञ्जलहस्तिपदाद् अण् वक्तव्यः ।
३ - २६ - कौपिञ्जलाः हास्तिपदाः ।
४ - २६ - आथर्वणिकस्य इकलोपः च ।
५ - २६ - आथर्वणिकस्य इकलोपः च अण् च वक्तव्यः ।
६ - २६ - आथर्वणः धर्मः आथर्वणः आम्नायः ।
७ - २६ - इदम् आथर्वणार्थम् आथर्वणिकार्थम् च चतुर्ग्रहणम् क्रियते ।
८ - २६ - वसन्तादिषु अथर्वन्शब्दः आथर्वणशब्दः च पठ्यते ।
९ - २६ - षष्थाध्याये प्रकृतिभावार्थम् ग्रहणम् क्रियते ।
१० - २६ - इदम् चतुर्थम् इकलोपार्थम् ।
११ - २६ - द्विर्ग्रहणम् शक्यम् अकर्तुम् ।
१२ - २६ - कथम् ।
१३ - २६ - तेन प्रोक्तम् इति प्रकृत्य ऋषिभ्यः लुक् वक्तव्यः वसिष्ठः अनुवाकः विश्वामित्रः अनुवाकः इति एवमर्थम् ।
१४ - २६ - ततः वक्तव्यम् अथर्वणः वा इति ।
१५ - २६ - तेन् सिद्धम् अथर्वा आथर्वणः इति च ।
१६ - २६ - अथ वसन्तादिषु आथर्वणशब्दः पठितव्यः ।
१७ - २६ - तत्र न एव अर्थः प्रकृतिभावाऋथेन न अपि इकलोपार्थेन ।
१८ - २६ - यदि वसन्तादिषु आथर्वणशब्दः पठ्यते अथर्वाणम् अधीते आथर्वणिकः इति न सिध्यति ।
१९ - २६ - न एषः दोषः ।
२० - २६ - इह अस्माभिः त्रैशब्द्यम् साध्यम् ।
२१ - २६ - तत्र द्वयोः शब्दयोः समानार्थयोः एकेन विग्रहः अपरस्मात् उत्पत्तिः भविष्यति अविरविकन्यायेन ।
२२ - २६ - तत् यथा ।
२३ - २६ - अवेः मांसम् इति विगृह्य अविकशब्दात् उत्पत्तिः भवति ।
२४ - २६ - एवम् आथर्वणम् अधीते इति विगृह्य आथर्वणिकः इति भविष्यति अथर्वाणम् अधीते इति विगृह्य वाक्यम् एव ।
२५ - २६ - तत्र अभिसम्बन्धमात्रम् कर्तव्यम् आथर्वणिकानाम् इति ।
२६ - २६ - न च इदानीम् अन्यत् आथर्वणिकानाम् स्वम् भवितुम् अर्हति अन्यत् अतः धर्मात् आम्नायात् वा ।
१ - ५५ - तस्य इति वर्तमाने पुनः तस्यग्रहणम् किमर्थम् ।
२ - ५५ - तस्यप्रकरणे तस्यपुनर्वचनम् शैषिकनिवृत्त्यर्थम् ।
३ - ५५ - तस्यप्रकरणे तस्य इति पुनर्वचनम् क्रियते शैषिकनिवृत्त्यर्थम् ।
४ - ५५ - शैषिकाः निवर्त्यन्ते ।
५ - ५५ - कथम् च प्राप्नुन्वन्ति ।
६ - ५५ - तस्येदंवचनात् प्रसङ्गः ।
७ - ५५ - तस्येदंविशेषाः हि एते अपत्यम् समूहः विकारः निवासः इति ।
८ - ५५ - किमर्थम् इदम् उच्यते ।
९ - ५५ - बाधनार्थम् कृतम् भवेत् ।
१० - ५५ - ये तस्य बाधकाः तद्बाधनार्थम् ।
११ - ५५ - कथम् पुनः अशैषिकम् शैषिकम् बाधेत ।
१२ - ५५ - उत्सर्गः शेषः एव असौ ।
१३ - ५५ - यः हि उत्सर्गः सः अपि शेषः एव ।
१४ - ५५ - के पुनः शैषिकाणाम् विकारावयवयोः प्राप्नुवन्ति यावता सर्वम् अद्य अपवादैः व्याप्तम् ।
१५ - ५५ - इह न किम् चित् उच्यते ।
१६ - ५५ - हलसीरात् ठक् इति ।
१७ - ५५ - कथम् पुनः इच्छता अपि अपवादः प्राप्नुवन् शक्यः बाधितुम् ।
१८ - ५५ - तस्यग्रहणसामर्थ्यात् ।
१९ - ५५ - किम् इदम् भवान् अध्यारुह्य तस्यग्रहणस्य एव प्रयोजनम् आह न पुनः सर्वस्य एव योगस्य ।
२० - ५५ - अवश्यम् उत्तरार्थः अर्थनिर्देशः कर्तव्यः ।
२१ - ५५ - समर्थविभक्तिः अपि तर्हि अवश्यम् उत्तरार्था निर्देष्टव्या ।
२२ - ५५ - प्रकृता समर्थविभक्तिः अनुवर्तते तस्य इदम् इति ।
२३ - ५५ - न वा सम्प्रत्ययः ।
२४ - ५५ - न वा सम्प्रत्ययः इयता सूत्रेण शैषिकाणाम् निवृत्तेः ।
२५ - ५५ - न हि काकः वाश्यते इति एव अधिकाराः निवर्तन्ते ।
२६ - ५५ - यदि खलु अपि विकारावयवयोः शैषिकाः न इष्यन्ते महता सूत्रेण निवृत्तिः वक्तव्या ।
२७ - ५५ - अवयवे च अप्राण्योषधिवृक्षेभ्यः अनिवृत्तिः ।
२८ - ५५ - अवयवे च अप्राण्योषधिवृक्षेभ्यः अनिवृत्तिः इष्टा तत्र च निवृत्तिः प्राप्नोति ।
२९ - ५५ - पाटलिपुत्रकाः प्रासादाः पाटलिपुत्रकाः प्राकाराः इति ।
३० - ५५ - अण्मयटोः च विप्रतिषेधानुपपत्तिः मयडुत्सर्गात् ।
३१ - ५५ - अण्मयटोः च विप्रतिषेधः न उपपद्यते ।
३२ - ५५ - पठिष्यति हि विप्रतिषेधम् अणः वृद्धात् मयट् इति ।
३३ - ५५ - सः विप्रतिषेधः न उपपद्यते ।
३४ - ५५ - किम् कारणम् ।
३५ - ५५ - मयडुत्सर्गात् ।
३६ - ५५ - निवृत्तेषु हि शैषिकेषु वृद्धात् मयट् उत्सर्गः ।
३७ - ५५ - तस्य अण् अपवादः ।
३८ - ५५ - उत्सर्गापवादयोः च अयुक्तः विप्रतिषेधः ।
३९ - ५५ - अनुवृत्तौ हि छोत्सर्गापवादविप्रतिषेधात् मयट् ।
४० - ५५ - अनुवर्तमानेषु हि शैषिकेषु वृद्धात् छः उत्सगः तस्य अण्मयटौ अपवादौ ।
४१ - ५५ - अपवादविप्रतिषेधात् मयट् भविष्यति ।
४२ - ५५ - यत् तावत् उच्यते न वा सम्प्रत्ययः इयता सूत्रेण शैषिकाणाम् निवृत्तेः इति ।
४३ - ५५ - सम्प्रत्ययः एव ।
४४ - ५५ - न हि अत्र अण् दुर्लभः ।
४५ - ५५ - सिद्धः अत्र अण् तस्य इदम् इति एव ।
४६ - ५५ - सः अयम् पुनः तस्यग्रहणेन तस्य सापवादस्य अणः प्रसङ्गः इमम् निरपवादकम् अणम् प्रतिपादयति ।
४७ - ५५ - तत्र ये तावत् द्वितीयाः तान् अयम् अपवादत्वात् बाधिष्यते ये तृतीयाः तान् परत्वात् ।
४८ - ५५ - ये चतुर्थाः तत्र के चित् पुरस्तात् अपवादाः अनन्तरान् विधीन् बाधन्ते इति एवम् इमम् न बाधिष्यन्ते के चित् मध्ये अपवादाः पूर्वान् विधीन् बाधन्ते इति ।
४९ - ५५ - एतावन्तः च एते स्युः यत् उत द्वितीयाः तृतीयाः चतुर्थाः वा ।
५० - ५५ - न पञ्चमाः सन्ति न षष्ठाः ।
५१ - ५५ - यत् अपि उच्यते अवयवे च अप्राण्योषधिवृक्षेभ्यः अनिवृत्तिः इति प्राण्योषधिवृक्षेभ्यः निवृत्तिः उच्यते ।
५२ - ५५ - तत्र कः प्रसङ्गः यत् अप्राण्योषधिवृक्षेभ्यः निवृत्तिः स्यात् ।
५३ - ५५ - यत् अपि उच्यते अण्मयटोः च विप्रतिषेधानुपपत्तिः मयडुत्सर्गात् इति मा भूत् विप्रतिषेधः ।
५४ - ५५ - पुरस्तात् अपवादाः अनन्तरान् विधीन् बाधन्ते इति एवम् अणञम् बाधिष्यते ।
५५ - ५५ - मयटम् न बाधिष्यते ।
१ - ७ - किमर्थम् विकारावयवयोः युगपदधिकारः ।
२ - ७ - विकारावयवयोः उक्तम् ।
३ - ७ - किम् उक्तम् ।
४ - ७ - तत्र तावत् उक्तम् भवव्याख्यानयोः युगपत् अधिकारः अपवादविधानार्थः ।
५ - ७ - कृतनिर्देशौ हि तौ इति ।
६ - ७ - इह अपि विकारावयवयोः युगपदधिकारः अपवादविधानार्थः ।
७ - ७ - कृतनिर्देशौ हि तौ तस्य इदम् इति ।
१ - ४ - किमर्थम् बिल्वादिषु गवीधुकाशब्दः पठ्यते न कोपधात् अण् इति एव सिद्धम् ।
२ - ४ - बिल्वादिषु गवीधुकाग्रहणम् मयट्प्रतिषेधार्थम् ।
३ - ४ - बिल्वादिषु गवीधुकाग्रहणम् क्रियते मयट्प्रतिषेधार्थम् ।
४ - ४ - मयट् अतः मा भूत् इति ।
१ - ३५ - अनुदात्तादेः अञः विधाने आद्युदात्तात् ङीषः उपसङ्ख्यानम् ।
२ - ३५ - अनुदात्तादेः अञः विधाने आद्युदात्तात् ङीषः उपसङ्ख्यानम् कर्तव्यम् ।
३ - ३५ - कुवली कौवलम् बदरी बादरम् ।
४ - ३५ - तत् तर्हि वक्तव्यम् ।
५ - ३५ - न वक्तव्यम् ।
६ - ३५ - निघाते कृते अनुदात्तादेः इति एव सिद्धम् ।
७ - ३५ - न सिध्यति ।
८ - ३५ - किम् कारणम् ।
९ - ३५ - पदस्य हि अनुदात्तादित्वम् ।
१० - ३५ - पदस्य हि निघातः सुबन्तम् च पदम् ।
११ - ३५ - ङ्याप्प्रातिपदिकात् च प्रत्ययः विधीयते ।
१२ - ३५ - न वा समर्थस्य अनुदात्तादित्वात् ।
१३ - ३५ - न वा कर्तव्यम् ।
१४ - ३५ - किम् कारणम् ।
१५ - ३५ - समर्थस्य अनुदात्तादित्वात् ।
१६ - ३५ - समर्थम् अनुदात्तादित्वेन विशेषयिष्यामः ।
१७ - ३५ - न एवम् शक्यम् ।
१८ - ३५ - इह हि प्रसज्येत ।
१९ - ३५ - वाचः विकारः त्वचः विकारः इति ।
२० - ३५ - एतद् हि समर्थम् अनुदात्तादि ।
२१ - ३५ - इह च न स्यात् सर्वेषाम् विकारः इति ।
२२ - ३५ - तस्मात् न एवम् शक्यम् ।
२३ - ३५ - न चेत् एवम् उपसङ्ख्यानम् कर्तव्यम् ।
२४ - ३५ - न कर्तव्यम् ।
२५ - ३५ - आचार्यप्रवृत्तिः ज्ञापयति यावति एव द्वितीयस्य स्वरस्य प्रादुर्भावः तावति एव पूर्वस्य निघातः इति यत् अयम् भिक्षादिषु गर्भिणीशब्दस्य पाठम् करोति ।
२६ - ३५ - कथम् कृत्वा ज्ञापकम् ।
२७ - ३५ - भिक्षादिषु गर्भिणीशब्दस्य पाठे एतत् प्रयोजनम् अनुदात्तादिलक्षणः अञ् मा भूत् इति ।
२८ - ३५ - यदि च पदस्य निघातः गर्भशब्दः अयम् आद्युदात्तः तस्मात् इन् अन्तात् यः प्रत्ययः प्राप्नोति सः तावत् स्यात् ।
२९ - ३५ - तस्मिन् अवस्थिते निघातः ।
३० - ३५ - तत्र कः अनुदात्तादिलक्षणस्य अञः प्रसङ्गः ।
३१ - ३५ - पश्यति तु आचार्यः यावति एव द्वितीयस्य स्वरस्य प्रादुर्भावः तावति एव पूर्वस्य निघातः इति ।
३२ - ३५ - अतः भिक्षादिषु गर्भिणीशब्दम् पठति ।
३३ - ३५ - पदग्रहणम् परिमाणार्थम् ।
३४ - ३५ - पदग्रहणम् क्रियते परिमाणार्थम् ।
३५ - ३५ - वाक्यस्य मा भूत् अनुदात्तम् पदम् एकवर्जम् इति ।
१ - ८ - किमर्थम् एतयोः इति उच्यते ।
२ - ८ - मयड्वैतयोर्वचनम् अपवादविषये अनिवृत्त्यर्थम् ।
३ - ८ - मयट् वा एतयोः इति उच्यते अपवादविषये अनिवृत्तिः यथा स्यात् ।
४ - ८ - बिल्वमयम् बैल्वम् ।
५ - ८ - एतयोः इति अर्थनिर्देशः ।
६ - ८ - एतयोः इति अर्थनिर्देशः द्रष्टव्यः ।
७ - ८ - द्वेष्यम् विजानीयात् योगयोः वा प्रत्यययोः वा इति ।
८ - ८ - तत् आचार्यः सुहृत् भूत्वा अन्वाचष्टे एतयोः इति अर्थनिर्देशः इति ।
१ - ५२ - किमर्थम् इदम् उच्यते ।
२ - ५२ - विकारावयवयोः विकारावयवयुक्तत्वात् मयट्प्रतिषेधार्थम् ञितः च तत्प्रत्ययात् अञः विधानम् ।
३ - ५२ - विकारः विकारेण युज्यते अवयवेन अवयवः ।
४ - ५२ - विकारावयवयोः विकारावयवयुक्तत्वात् मयट् प्राप्नोति ।
५ - ५२ - इष्यते च अञ् एव स्यात् इति ।
६ - ५२ - तत् च अन्तरेण यत्नम् न सिध्यति इति मयट्प्रतिषेधार्थम् ञितः च तत्प्रत्ययात् अञः विधानम् ।
७ - ५२ - एवमर्थम् इदम् उच्यते ।
८ - ५२ - न वा दृष्टः हि अवयवे समुदायशब्दः विकारे च प्रकृतिशब्दः तस्मात् मयडभावः ।
९ - ५२ - न वा एतत् प्रयोजनम् अस्ति ।
१० - ५२ - किम् कारणम् ।
११ - ५२ - दृष्टः हि अवयवे समुदायशब्दः ।
१२ - ५२ - तत् यथा पूर्वे पञ्चालाः उत्तरे पञ्चालाः तैलम् भुक्तम् घृतम् भुक्तम् ।
१३ - ५२ - विकारे च प्रकृतिशब्दः दृश्यते ।
१४ - ५२ - तत् यथा ।
१५ - ५२ - शालीन् भुङ्क्ते मुद्गैः ।
१६ - ५२ - शालीविकारम् मुद्गविकारेण इति ।
१७ - ५२ - तस्मात् मयट् अतः न भविष्यति ।
१८ - ५२ - न एतत् विवदामहे ।
१९ - ५२ - अवयवे समुदायशब्दः अस्ति न अस्ति इति विकारे वा प्रकृतिशब्दः इति ।
२० - ५२ - किम् तर्हि विकारावयवशब्दः अपि तु अस्ति ।
२१ - ५२ - ततः उत्पत्तिः प्राप्नोति ।
२२ - ५२ - विकारावयवशब्दात् प्रसङ्गः इति चेत् न तेन अनभिधानात् ।
२३ - ५२ - विकारावयवशब्दात् प्रसङ्गः इति चेत् तत् न ।
२४ - ५२ - किम् कारणम् ।
२५ - ५२ - तेन अनभिधानात् ।
२६ - ५२ - न हि विकारावयवशब्दात् उत्पद्यमानेन प्रत्ययेन अर्थस्य अभिधानम् स्यात् ।
२७ - ५२ - अनभिधानात् ततः उतपत्तिः न भविष्यति ।
२८ - ५२ - तत् च अवश्यम् अनभिधानम् आश्रयितव्यम् ।
२९ - ५२ - अभिधाने हि अन्यतः अपि मयट्प्रसङ्गः ।
३० - ५२ - अभिधाने हि सति अन्यतः अपि मयट् प्रसज्येत बैल्वस्य विकारः इति ।
३१ - ५२ - तस्मात् तत्प्रत्ययान्तात् लुग्वचनम् ।
३२ - ५२ - तस्मात् तत्प्रत्ययान्तात् लुक् वक्तव्यः ।
३३ - ५२ - यदि लुक् उच्यते कथम् गौमयम् भस्म द्रौवयम् मानम् कापित्थः रसः इति ।
३४ - ५२ - अन्यत्र गोमयात् द्रुवयात् फलात् च लुक् वक्तव्यः ।
३५ - ५२ - इह तर्हि औष्ट्रकी अञन्तात् इति ईकारः न प्राप्नोति ।
३६ - ५२ - इष्टम् एव एतत् सङ्गृहीतम् ।
३७ - ५२ - औष्ट्रिका इति एव भवितव्यम् ।
३८ - ५२ - एवम् हि सौनागाः पठन्ति ।
३९ - ५२ - वुञः च अञ् कृतप्रसङ्गः इति ।
४० - ५२ - इह तर्हि पालाशी समित् इति अनुपसर्जनलक्षणः ईकारः न प्राप्नोति ।
४१ - ५२ - मा भूत् एवम् अञ् यः अनुपर्सर्जनम् इति ।
४२ - ५२ - अञन्तात् अनुपसर्जनात् इति एवम् भविष्यति ।
४३ - ५२ - न एवम् शक्यम् ।
४४ - ५२ - इह हि दोषः स्यात् ।
४५ - ५२ - काशकृत्स्निना प्रोक्ता मीमांसा काशकृत्स्नी ताम् अधीते काशकृत्स्ना ब्राह्मणी इति ।
४६ - ५२ - अणन्तात् इति ईकारः प्रसज्येत ।
४७ - ५२ - तस्मात् अस्तु न तेन अनभिभानात् इति एव ।
४८ - ५२ - इह तर्हि कापोतः रसः इत् प्राणिशब्दः न उपपद्यते ।
४९ - ५२ - न एषः दोषः ।
५० - ५२ - इदम् तावत् अयम् प्रष्टव्यः ।
५१ - ५२ - अथ यः असौ आद्यः कपोतः सलोमकः सपक्षः न च सम्प्रति प्रणिति कथम् तत्र प्राणिशब्दः वर्तते इति ।
५२ - ५२ - अथ मतम् एतत् प्रकृत्यन्वयाः विकाराः भवन्ति इति इह अपि न दोषः भवति ।
१ - १३ - कथम् इदम् विज्ञायते ।
२ - १३ - क्रीते ये प्रत्ययाः विहिताः ते भवन्ति परिमाणात् विकारावयवयोः इति ।
३ - १३ - आहोस्वित् परिमाणात् क्रीते ये प्रत्ययाः विहिताः ते भवन्ति विकारावयवयोः इति ।
४ - १३ - किम् च अतः ।
५ - १३ - यदि विज्ञायते क्रीते ये प्रत्ययाः विहिताः ते भवन्ति परिमाणात् विकारावयवयोः इति प्रत्ययमात्रम् प्राप्नोति ।
६ - १३ - अथ विज्ञायते परिमाणात् क्रीते ये प्रत्ययाः विहिताः ते भवन्ति विकारावयवयोः इति प्रकृतिमात्रात् प्राप्नुवन्ति ।
७ - १३ - तस्मात् क्रीतवत् परिमाणात् अङ्गम् च ।
८ - १३ - अङ्गम् च क्रीतवत् इति वक्तव्यम् ।
९ - १३ - तत् तर्हि वक्तव्यम् ।
१० - १३ - न वक्तव्यम् ।
११ - १३ - क्रीतवत् इति वतिनिर्देशः अयम् ।
१२ - १३ - यदि च याभ्यः प्रकृतिभ्यः येन विशेषेण क्रीते प्रत्ययाः विहिताः ताभ्यः प्रकृतिभ्यः तेन विशेषेण विकारावयवयोः भवन्ति ततः अमी क्रीतवत् कृताः स्युः ।
१३ - १३ - अथ हि प्रकृतिमात्रात् वा स्युः प्रत्ययमात्रम् वा स्यात् न अमी क्रीतवत् कृताः स्युः ।
१ - ५७ - अणः वृद्धात् मयट् ।
२ - ५७ - अणः वृद्धात् मयट् इति एतत् भवति विप्रतिषेधेन ।
३ - ५७ - अणः अवकाशः तित्तिडीक तैत्तिडीकम् ।
४ - ५७ - मयटः अवकाशः काष्ठमयम् ।
५ - ५७ - इह उभयम् प्राप्नोति ।
६ - ५७ - शाकमयम् ।
७ - ५७ - ओः अञः अनुदात्तादेः अञः च मयट् भवति विप्रतिषेधेन ।
८ - ५७ - ओः अञः अवकाशः आरडवम् ।
९ - ५७ - मयटः सः एव ।
१० - ५७ - इह उभयम् प्राप्नोति ।
११ - ५७ - दारुमयम् ।
१२ - ५७ - अनुदात्तादेः अञ् भवति इति अस्य अवकाशः कौवलम् जरद्वृक्ष जारद्वृक्षम् ।
१३ - ५७ - मयटः सः एव ।
१४ - ५७ - इह उभयम् प्राप्नोति ।
१५ - ५७ - आम्रमयम् ।
१६ - ५७ - मयटः प्राण्यञ् विप्रतिषेधेन ।
१७ - ५७ - मयटः प्राण्यञ् भवति विप्रतिषेधेन ।
१८ - ५७ - प्राण्यञः अवकाशः गृध्र गार्ध्रम् ।
१९ - ५७ - मयटः सः एव ।
२० - ५७ - इह उभयम् प्राप्नोति ।
२१ - ५७ - चाषम् भासम् ।
२२ - ५७ - प्राण्यञ् भवति विप्रतिषेधेन ।
२३ - ५७ - न वा अनवकाशत्वात् अपवादः मयट् ।
२४ - ५७ - न वा एषः युक्तः विप्रतिषेधः यः अयम् अञः मयटः च ।
२५ - ५७ - किम् कारणम् ।
२६ - ५७ - अनवकाशत्वात् अपवादः मयट् ।
२७ - ५७ - अनवकाशः मयट् सावकाशम् अञम् बाधिष्यते ।
२८ - ५७ - सः कथम् अनवकाशः ।
२९ - ५७ - यदि अनुवर्तन्ते शैषिकाः ।
३० - ५७ - अथ निवृत्ताः शैषिकाः वृद्धम् आद्युदात्तम् मयटः अवकाशः ।
३१ - ५७ - प्राण्यञः च ।
३२ - ५७ - अयम् च अपि अयुक्तः विप्रतिषेधः यः अयम् मयटः प्राण्यञः च ।
३३ - ५७ - किम् कारणम् ।
३४ - ५७ - अनवकाशत्वात् अपवादः मयट् इति एव ।
३५ - ५७ - अनवकाशः मयट् ।
३६ - ५७ - सः यथा एव ओः अञम् अनुदात्तादेः अञम् च बाधते एवम् प्राण्यञम् अपि बाधेत ।
३७ - ५७ - तस्मात् मयड्विधाने प्राणिप्रतिषेधः ।
३८ - ५७ - तस्मात् मयड्विधाने प्राणिभ्यः प्रतिषेधः वक्तव्यः ।
३९ - ५७ - सः तर्हि वक्तव्यः ।
४० - ५७ - न वक्तव्यः ।
४१ - ५७ - मध्ये अपवादाः पूर्वान् विधीन् बाधन्ते इति एवम् अयम् मयट् ओः अञम् अनुदात्तादेः अञम् च बाधिष्यते ।
४२ - ५७ - प्राण्यञम् न बाधिष्यते ।
४३ - ५७ - यदि एतत् अस्ति मध्ये अपवादाः पुरस्तात् अपवादाः इति मा अनुवृतन् शैषिकाः ।
४४ - ५७ - पुरस्तात् अपवादाः अनन्तरान् विधीन् बाधन्ते इति एवम् अयम् अण् अञम् बाधिष्यते ।
४५ - ५७ - मयटम् न बाधिष्यते ।
४६ - ५७ - अनुदात्तादेः अञः प्राण्यञ् विप्रतिषेधेन ।
४७ - ५७ - अनुदात्तादेः अञः प्राण्यञ् भवति विप्रतिषेधेन ।
४८ - ५७ - अनुदात्तादेः अञ् भवति इति अस्य अवकाशः जरद्वृक्ष जारद्वृक्षम् ।
४९ - ५७ - प्राण्यञः सः एव ।
५० - ५७ - इह उभयम् प्राप्नोति ।
५१ - ५७ - कपोत कापोतम् ।
५२ - ५७ - प्राण्यञ् भवति विप्रतिषेधेन ।
५३ - ५७ - कः पुनः अत्र विशेषः तेन वा सति अनेन वा ।
५४ - ५७ - सापवादकः सः विधिः ।
५५ - ५७ - अयम् पुनः निरपवादकः ।
५६ - ५७ - यदि तेन स्यात् इह न स्यात् ।
५७ - ५७ - श्वाविधः विकारः शौवाविधम् ।
१ - ९ - फले लुग्वचनानर्थक्यम् प्रकृत्यन्तरत्वात् ।
२ - ९ - फले लुग्वचनम् अनर्थकम् ।
३ - ९ - किम् कारणम् ।
४ - ९ - प्रकृत्यन्तरत्वात् ।
५ - ९ - प्रकृत्यन्तरम् आमलकशब्दः फले वर्तते ।
६ - ९ - एकान्तदर्शनात् प्राप्नोति ।
७ - ९ - एकान्तदर्शनात् प्रसङ्गः इति चेत् वृक्षे लुग्वचनम् ।
८ - ९ - एकान्तदर्शनात् प्रसङ्गः इति चेत् वृक्षे लुक् वक्तव्यः ।
९ - ९ - वृक्षः अपि फलैकान्तः ।
१ - ८ - लुप्प्रकरणे फलपाकशुषाम् उपसङ्ख्यानम् ।
२ - ८ - लुप्प्रकरणे फलपाकशुषाम् उपसङ्ख्यानम् कर्तव्यम् ।
३ - ८ - व्रीहयः यवाः माषाः मुद्गाः तिलाः ।
४ - ८ - पुष्पमूलेषु च बहुलम् ।
५ - ८ - पुष्पमूलेषु च बहुलम् लुप् वक्तव्यः ।
६ - ८ - मल्लिका करवीरम् बिसम् मृणालम् ।
७ - ८ - न च भवति ।
८ - ८ - पाटलानि मूलानि ।
N/A
References : N/A
Last Updated : January 17, 2018
TOP