पाद १ - खण्ड ३४
व्याकरणमहाभाष्य म्हणजे पाणिनि लिखीत अष्टाध्यायीतील काही निवडक सूत्रांवर पतञ्जलिने केलेले भाष्य. या ग्रंथाची रचना ई.पू २०० ते ई.पू १४० मध्ये केली गेली, असे मत व्याकरण पंडितांचे आहे.
१ - ६४ - गुरुमतः आम्विधाने लिण्निमित्तात् प्रतिषेधः ।
२ - ६४ - गुरुमतः आम्विधाने लिण्निमित्तात् प्रतिषेधः वक्तव्यः ।
३ - ६४ - इयेष उवोष ।
४ - ६४ - गुणे कृते इजादेः च गुरुमतः अनृच्छः इति आम् प्राप्नोति ।
५ - ६४ - गुरुमद्वचनम् इदानीम् किमर्थम् स्यात् ।
६ - ६४ - गुरुमद्वचनम् किमर्थम् इति चेत् णलि उत्तमे यजादिप्रतिषेधाऋथम् ।
७ - ६४ - गुरुमद्वचनम् किमर्थम् इति चेत् णलि उत्तमे यजादीनाम् मा भूत् इति ।
८ - ६४ - इयज अहम् उवप अहम् ।
९ - ६४ - उपदेशवचनात् सिद्धम् ।
१० - ६४ - उपदेशे गुरुमतः इति वक्तव्यम् ।
११ - ६४ - यदि उपदेशग्रहणम् क्रियते उच्छेः आम् वक्तव्यः ।
१२ - ६४ - व्युच्छाम् चकार इति ।
१३ - ६४ - ऋच्छिप्रतिषेधः ज्ञापकः उच्छेः आम्भावस्य ।
१४ - ६४ - यत् अयम् अनृच्छः इति प्रतिषेधम् शास्ति तत् ज्ञापयति आचार्यः तुग्निमित्ता यस्य गुरुमत्ता भवति तस्मात् आम् इति ।
१५ - ६४ - स तर्हि ज्ञापकार्थः ऋच्छिप्रतिषेधः वक्तव्यः ।
१६ - ६४ - ननु च अवश्यम् प्राप्त्यर्थः अपि वक्तव्यः ।
१७ - ६४ - न अर्थः प्राप्त्यर्थेन ।
१८ - ६४ - ऋच्छत्यृ̄ताम् इति ऋच्छेः लिटि गुणवचनम् ज्ञापकम् न ऋच्छेः लिटि आम् भवति इति ।
१९ - ६४ - न एतत् अस्ति ज्ञापकम् ।
२० - ६४ - अर्त्यर्थम् एतत् स्यात् ।
२१ - ६४ - कथम् पुनः ऋच्छेः लिटि गुणः उच्यमानः अर्त्यर्थः शक्यः विज्ञातुम् ।
२२ - ६४ - सामर्थ्यात् ।
२३ - ६४ - ऋच्छिः लिटि न अस्ति इति कृत्वा प्रकृत्यर्थम् विज्ञायते ।
२४ - ६४ - तत् यथा ।
२५ - ६४ - तिष्ठतेः इत् जिघ्रतेः वा इति चङि तिष्ठतिजिघ्रती न स्तः इति कृत्वा प्रकृत्यर्थम् विज्ञायते ।
२६ - ६४ - किम् पुनः अर्तेः गुणवचने प्रयोजनम् ।
२७ - ६४ - आरतुः आरुः एतत् रूपम् यथा स्यात् ।
२८ - ६४ - किम् पुनः कारणम् न सिध्यति ।
२९ - ६४ - द्विर्वचने कृते सवर्णदीर्घत्वे च यदि तावत् धातुग्रहणेन ग्रहणम् ऋ̄कारान्तानाम् लिटि गुणः भवति इति गुणे कृते रपरते अरतुः अरुः इति एतत् रूपम् प्रसज्येत ।
३० - ६४ - अथ अभ्यासग्रहणेन ग्रहणम् उः अत्त्वम् रपरत्वम् हलादिशेषः अतः आदेः इति दीर्घत्वम् आतः लोपः इटि च इति आकारलोपः अतुः उः इति वचनम् एव श्रूयेत ।
३१ - ६४ - गुण पुनः सति गुणे कृते रपरत्वे च द्विर्वचनम् अतः आदेः इति दीर्घत्वम् ।
३२ - ६४ - ततः सिद्धम् भवति यथा आटतुः आटुः इति ।
३३ - ६४ - किम् पुनः सवर्णदीर्घत्वम् तावत् भवति न पुनः उः अत्त्वम् ।
३४ - ६४ - परत्वात् उः अत्त्वेन भवितव्यम् ।
३५ - ६४ - अन्तरङ्गत्वात् ।
३६ - ६४ - अन्तरङ्गम् सवर्णदीर्घत्वम् ।
३७ - ६४ - बहिरङ्गम् उः अत्त्वम् ।
३८ - ६४ - का अन्तरङ्गता ।
३९ - ६४ - वर्णौ आश्रित्य सवर्णदीर्घत्वम् ।
४० - ६४ - अङ्गस्य उः अत्त्वम् ।
४१ - ६४ - उः अत्त्वम् अपि अन्तरङ्गम् ।
४२ - ६४ - कथम् ।
४३ - ६४ - वक्ष्यति एतत् ।
४४ - ६४ - प्राक् अभ्यासविकारेभ्यः अङ्गाधिकारः इति ।
४५ - ६४ - उभयोः अन्तरङ्गयोः परत्वात् उः अत्त्वम् ।
४६ - ६४ - उः अत्त्वे कृते रपरत्वम् हलादिशेषः अतः आदेः इति दीर्घत्वम् परस्य रूपस्य यणादेशः ।
४७ - ६४ - सिद्धम् भवति आरतुः आरुः इति ।
४८ - ६४ - अथ अपि कथम् चित् अर्तेः लिटि गुणेन अर्थः स्यात् ।
४९ - ६४ - एवम् अपि न दोषः ।
५० - ६४ - ऋच्छत्यृ̄ताम् इति ऋकारः अपि निर्दिश्यते ।
५१ - ६४ - कथम् ।
५२ - ६४ - अयम् ।
५३ - ६४ - ऋच्छति ऋ ऋताम् ऋच्छत्यृ̄ताम् इति ।
५४ - ६४ - इह अपि तर्हि प्राप्नोति ।
५५ - ६४ - चक्रतुः चक्रुः इति ।
५६ - ६४ - संयोगादिग्रहणम् नियमार्थम् भविष्यति ।
५७ - ६४ - संयोगादेः एव अकेवलस्य न अन्यस्य अकेवलस्य इति ।
५८ - ६४ - तत् एतत् अन्तरेण अर्तेः लिटि गुणवचनम् रूपम् सिद्धम् अन्तरेण च ऋच्छिग्रहणम् अर्तेः लिटि गुणः सिद्धः ।
५९ - ६४ - सः एषः अनन्यार्थः ऋच्छिप्रतिषेधः वक्तव्यः उच्छेः वा आम् वक्तव्यः ।
६० - ६४ - उभयम् न वक्तव्यम् ।
६१ - ६४ - उपदेशग्रहणम् न करिष्यते ।
६२ - ६४ - कस्मात् न भवति इयेष उवोष ।
६३ - ६४ - उक्तम् वा ।किम् उक्तम् ।
६४ - ६४ - सन्निपातलक्षणः विधिः अनिमित्तम् तद्विघातस्य इति ।
१ - ११ - ऊर्णोतेः च उपसङ्ख्यानम् ।
२ - ११ - ऊर्णोतेः च उपसङ्ख्यानम् कर्तव्यम् ।
३ - ११ - प्रोर्णुनाव ।
४ - ११ - न वक्तव्यम् ।
५ - ११ - वाच्यः ऊर्णोः णुवद्भावः ।
६ - ११ - यङ्प्रसिद्धिः प्रयोजनम् ।
७ - ११ - आमः च प्रतिषेधार्थम् ।
८ - ११ - एकाचः च इडुपग्रहात् । अथ वा उकारः अपि अत्र निर्दिश्यते ।
९ - ११ - कथम् ।
१० - ११ - अविभक्तिकः निर्देशः ।
११ - ११ - अनृच्छ उ अनृच्छो दयायासः च इति ।
१ - ११ - विदेः आम् कित् ।
२ - ११ - विदेः आम् कित् वक्तव्यः ।
३ - ११ - विदाम् चकार ।
४ - ११ - न वक्तव्यः ।
५ - ११ - विदिः अकारान्तः ।
६ - ११ - यदि अकारान्तः वेत्ति इति गुणः न सिध्यति ।
७ - ११ - लिट्सन्नियोगेन ।
८ - ११ - एवम् अपि विवेद इति न सिध्यति ।
९ - ११ - एवम् तर्हि आम्सन्नियोगेन ।
१० - ११ - भारद्वाजीयाः पठन्ति ।
११ - ११ - विदेः आम् कित् निपातनात् वा अगुणत्वम् इति ।
१ - ३ - श्लुवदतिदेशे किम् प्रयोजनम् ।
२ - ३ - श्लुवदतिदेशे प्रयोजनम् द्वित्वेत्त्वे ।
३ - ३ - बिभराम् चकार ।
१ - ७६ - किमर्थम् इदम् उच्यते ।
२ - ७६ - अनुप्रयोगः यथा स्यात् ।
३ - ७६ - न एतत् अस्ति प्रयोजनम् ।
४ - ७६ - आमन्तम् अव्यक्तपदार्थकम् ।
५ - ७६ - तेन अपरिसमाप्तः अर्थः इति कृत्वा अनुप्रयोगः भविष्यति ।
६ - ७६ - अतः उत्तरम् पठति ।
७ - ७६ - कृञः अनुप्रयोगवचनम् अस्तिभूप्रतिषेधार्थम् ।
८ - ७६ - कृञः अनुप्रयोगवचनम् क्रियते अस्तिभूप्रतिषेधार्थम् ।
९ - ७६ - अस्तिभुवोः अनुप्रयोगः मा भूत् इति ।
१० - ७६ - आत्मनेपदविध्यर्थम् च ।
११ - ७६ - आत्मनेपदविध्यर्थम् च कृञः अनुप्रयोगवचनम् क्रियते ।
१२ - ७६ - आत्मनेपदम् यथा स्यात् ।
१३ - ७६ - उच्यमाने अपि एतस्मिन् अवश्यम् आत्मनेपदार्थः यत्नः कर्तव्यः ।
१४ - ७६ - अस्तिभूप्रतिषेधार्थेन च अपि न अर्थः ।
१५ - ७६ - इष्टः सर्वानुप्रयोगः ।
१६ - ७६ - सर्वेषाम् एव कृभ्वस्तीनाम् अनुप्रयोगः इष्यते ।
१७ - ७६ - किम् इष्यते एव आहोस्वित् प्राप्नोति अपि ।
१८ - ७६ - इष्यते च प्राप्नोति च ।
१९ - ७६ - कथम् ।
२० - ७६ - कृञ् इति न एतत् धातुग्रहणम् ।
२१ - ७६ - किम् तर्हि ।
२२ - ७६ - प्रत्याहारग्रहणम् ।
२३ - ७६ - क्व सन्निविष्टानाम् प्रत्याहारः ।
२४ - ७६ - कृभ्वस्तियोगे इति अतः प्रभृति आ कृञः ञकारात् ।
२५ - ७६ - सर्वानुप्रयोगः इति चेत् अशिष्यम् अर्थाभावात् ।
२६ - ७६ - सर्वानुप्रयोगः इति चेत् अशिष्यम् कृञः अनुप्रयोगवचनम् ।
२७ - ७६ - किम् कारणम् ।
२८ - ७६ - अर्थाभावात् ।
२९ - ७६ - आमन्तम् अव्यक्तपदार्थकम् ।
३० - ७६ - तेन अपरिसमाप्तः अर्थः इति कृत्वा अनुप्रयोगः भविष्यति ।
३१ - ७६ - इदम् तर्हि प्रयोजनम् ।
३२ - ७६ - कृभ्वस्तीनाम् एव अनुप्रयोगः यथा स्यात् पचादीनाम् मा भूत् इति ।
३३ - ७६ - एतत् अपि न अस्ति प्रयोजनम् ।
३४ - ७६ - अर्थाभावात् च अन्यस्य ।
३५ - ७६ - अर्थाभावात् च अन्यस्य सिद्धम् ।
३६ - ७६ - कृभ्वस्तयः क्रियासामान्यवाचिनः ।
३७ - ७६ - क्रियाविशेषवाचिनः पचादयः ।
३८ - ७६ - न च सामान्यवाचिनोः एव विशेषवाचिनोः एव व प्रयोगः भवति ।
३९ - ७६ - तत्र विशेषवाचिनः उत्पत्तिः ।
४० - ७६ - सामान्यवाचिनः अनुप्रयोक्ष्यन्ते ।
४१ - ७६ - लिट्परार्थम् वा ।
४२ - ७६ - लिट्परार्थम् तर्हि कृञः अनुप्रयोगवचनम् क्रियते ।
४३ - ७६ - लिट्परस्य एव अनुप्रयोगः यथा स्यात् ।
४४ - ७६ - अन्यपरस्य मा भूत् इति ।
४५ - ७६ - किम्परस्य पुनः प्राप्नोति ।
४६ - ७६ - लट्परस्य ।
४७ - ७६ - न लट्परस्य अनुप्रयोगेण भूतकालः विशेषितः स्यात् ।
४८ - ७६ - निष्ठापरस्य तर्हि ।
४९ - ७६ - ननिष्ठापरस्य अनुप्रयोगेण पुरुषोपग्रहौ विशेइषितौ स्याताम् ।
५० - ७६ - लुङ्परस्य तर्हि ।
५१ - ७६ - न लुङ्परस्य अनुप्रयोगेण अनद्यतनः भूतकालः विशेषितः स्यात् ।
५२ - ७६ - लङ्परस्य तर्हि ।
५३ - ७६ - न लङ्परस्य अनुप्रयोगेण अनद्यतनः परोक्षः कालः विशेषितः स्यात् ।
५४ - ७६ - अयम् तर्हि भूते परोक्षे अनद्यतने लङ् विधीयते ।
५५ - ७६ - हशश्वतोः लङ् च इति ।
५६ - ७६ - तत्परस्य मा भूत् इति ।
५७ - ७६ - अतत् अपि न अस्ति प्रयोजनम् ।
५८ - ७६ - एकस्याः आकृतेः चरितः प्रयोगः द्वितीयस्याः तृतीयस्याः च न भवति ।
५९ - ७६ - तत् यथा गोषु स्वामि अश्वेषु च इति ।
६० - ७६ - न च भवति गोषु च अश्वानाम् च स्वामी इति ।
६१ - ७६ - अर्थसमाप्तेः वा अनुप्रयोगः न स्यात् ।
६२ - ७६ - अर्थसमाप्तेः तर्हि अनुप्रयोगः न स्यात् ।
६३ - ७६ - आमन्तेन परिसमाप्तः अर्थः इति कृत्वा अनुप्रयोगः न स्यात् ।
६४ - ७६ - एतत् अपि न अस्ति प्रयोजनम् ।
६५ - ७६ - इदानीम् एव उक्तम् आमन्तम् अव्यक्तपदार्थकम् ।
६६ - ७६ - तेन अपरिसमाप्तः अर्थः इति कृत्वा अनुप्रयोगः भविष्यति इति ।
६७ - ७६ - विपर्यासनिवृत्त्यर्थम् वा ।
६८ - ७६ - विपर्यासनिवृत्त्यर्थम् तर्हि कृञः अनुप्रयोगवचनम् क्रियते ।
६९ - ७६ - ईहाम् चक्रे ।
७० - ७६ - चक्रे ईहाम् इति मा भूत् ।
७१ - ७६ - व्यवहित्निवृत्त्यर्थम् च ।
७२ - ७६ - व्यवहित्निवृत्त्यर्थम् च कृञः अनुप्रयोगवचनम् क्रियते ।
७३ - ७६ - अन्व् एव च अनुप्रयोगः यथा स्यात् ।
७४ - ७६ - ईहाम् चक्रे ।
७५ - ७६ - व्यवहितस्य मा भूत् ।
७६ - ७६ - ईहाम् देवदत्तः चक्रे इति ।
१ - ८५ - क्व अयम् च्लिः श्रूयते ।
२ - ८५ - न क्व चित् श्रूयते ।
३ - ८५ - सिजादयः आदेशाः उच्यन्ते ।
४ - ८५ - यद् न क्व चित् श्रूयते किमर्थः तर्हि च्लुः उत्सर्गः क्रियते ।
५ - ८५ - न सिच् उत्सर्गः एव कर्तव्यः ।
६ - ८५ - तस्य क्सादयः अपवादाः भविष्यन्ति ।
७ - ८५ - अत उत्तरम् पठति ।
८ - ८५ - च्ल्युत्सर्गः सामान्यग्रहणार्थः ।
९ - ८५ - च्लिः उत्सर्गः क्रियते सामान्यग्रहणार्थः ।
१० - ८५ - क्व सामान्यग्रहणार्थेन अर्थः ।
११ - ८५ - मन्त्र घसह्वरणशवृदहाद्वृच्कृगमिजनिभ्यः लेः इति ।
१२ - ८५ - तत्र अवरतः त्रयाणाम् ग्रहणम् कर्तव्यम् स्यात् ।
१३ - ८५ - चङङोः सिचः च ।
१४ - ८५ - क्सविधाने च अनिड्वचने च्लिसम्प्रत्ययार्थः । क्सविधाने च अनिड्वचने च्लिसम्प्रत्ययार्थः च्लिः उत्सर्गः क्रियते ।
१५ - ८५ - च्लेः अनिटः क्सः सिद्धः भवति ।
१६ - ८५ - घस्ल्̥भावे च ।
१७ - ८५ - घस्ल्̥भावे च च्लव् एव कृते लृदितः इति अङ् सिद्धः भवति ।
१८ - ८५ - अथ चित्करणम् किमर्थम् ।
१९ - ८५ - च्लेः चित्करणम् विशेषणाऋथम् ।
२० - ८५ - च्लेः चित्करणम् क्रियते विशेषणार्थम् ।
२१ - ८५ - क्व विशेषणार्थेन अर्थः ।
२२ - ८५ - च्लेः सिच् इति ।
२३ - ८५ - लेः सिच् इति उच्यमाने लिङ्लिटोः अपि प्रसज्येत ।
२४ - ८५ - न एतत् अस्ति प्रयोजनम् ।
२५ - ८५ - लुङि इति उच्यते ।
२६ - ८५ - न च लुङि लिङ्लिटौ भवतः ।
२७ - ८५ - अथ इदित्करणम् किमर्थम् ।
२८ - ८५ - इदित्करणम् सामान्यग्रहणार्थम् । इदित्करणम् क्रियते च सामान्यग्रहणार्थम् ।
२९ - ८५ - क्व सामान्यग्रहणार्थेन अर्थः ।
३० - ८५ - मन्त्रे घसह्वरणशवृदहाद्वृच्कृगमिजनिभ्यः लेः इति आमः इति च ।
३१ - ८५ - इकारे च इदानीम् सामान्यग्रहणार्थे क्रियमाणे अवश्यम् सामान्यग्रहणाविघातार्थः चकारः कर्तव्यः ।
३२ - ८५ - क्व सामान्यग्रहणाविघातार्थेन अर्थः चकारेण ।
३३ - ८५ - अत्र एव ।
३४ - ८५ - यत् तावत् उच्यते च्ल्युत्सर्गः सामान्यग्रहणार्थः इति ।
३५ - ८५ - क्रियमाणे अपि वै च्ल्युत्सर्गे तानि एव त्रीणि ग्रहणानि भवन्ति ।
३६ - ८५ - च्लु लुङि च्लेः सिच् लेः इति ।
३७ - ८५ - यत् एतत् लेः इति तत् परार्थम् भविष्यति ।
३८ - ८५ - कथम् ।
३९ - ८५ - यत् एतत् गातिस्थाघुपाभूभ्यः सिचः परस्मैपदेषु इति अत्र सिचः ग्रहणम् एतत् लेः इति वक्ष्यामि ।
४० - ८५ - यदि लेः इति उच्यते धेटः चातुःशब्द्यम् प्राप्नोति ।
४१ - ८५ - अदधत् अधात् अधासीत् ।
४२ - ८५ - अदधात् इति अपि प्राप्नोति ।
४३ - ८५ - न चङः लुकि द्विर्वचनेन भवितव्यम् ।
४४ - ८५ - किम् कारणम् ।
४५ - ८५ - चङि इति उच्यते ।
४६ - ८५ - न च अत्र चङम् पश्यामः ।
४७ - ८५ - प्रत्ययलक्षणेन ।
४८ - ८५ - न लुमता तस्मिन् इति प्रत्ययलक्षणप्रतिषेधः ।
४९ - ८५ - बहुवचने तर्हि चातुःशब्द्यम् प्राप्नोति ।
५० - ८५ - अदधन् अधुः अधासिषुः ।
५१ - ८५ - अधान् इति अपि प्राप्नोति ।
५२ - ८५ - न एषः दोषः ।
५३ - ८५ - आतः इति जुस्भावः भविष्यति ।
५४ - ८५ - न सिध्यति ।
५५ - ८५ - सिज्ग्रहणम् तत्र अनुवर्तते ।
५६ - ८५ - सिज्ग्रहणम् निवर्तिष्यते ।
५७ - ८५ - यदि निवर्तते अभूवन् इति प्रत्ययलक्षणेन जुस्भावः प्राप्नोति ।
५८ - ८५ - एवम् तर्हि लुक् सिजपवादः विज्ञास्यते ।
५९ - ८५ - यदि लुक् सिजपवादः विज्ञायते मा हि दाताम् मा हि धाताम् इति अत्र आदिः सिचः अन्यतरस्याम् इति एषः स्वरः न प्राप्नोति ।
६० - ८५ - तस्मात् न एतत् शक्यम् वक्तुम् लुक् सिजपवादः इति ।
६१ - ८५ - न चेत् उच्यते अभूवन् इति प्रत्ययलक्षणेन जुस्भावः प्राप्नोति ।
६२ - ८५ - तस्मात् आतः इति अत्र सिज्ग्रहणम् अनुवर्त्यम् ।
६३ - ८५ - तस्मिन् च अनुवर्तमाने धेटः चातुःशब्द्यम् प्राप्नोति ।
६४ - ८५ - तस्मात् गातिस्थाघुपाभूभ्यः सिचः परस्मैपदेषु इति अत्र सिचः ग्रहणम् कर्तव्यम् ।
६५ - ८५ - तस्मिन् च क्रियमाणे तानि एव त्रीणि ग्रहणानि भवन्ति च्लि लुङि च्लेः सिच् लेः इति ।
६६ - ८५ - यत् अपि उच्यते क्सविधाने च अनिड्वचने च्लिसम्प्रत्ययार्थः इति ।
६७ - ८५ - धातुम् एव अत्र अनिट्वेन विशेषयिष्यामः ।
६८ - ८५ - धातोः अनिटः इति ।
६९ - ८५ - कथम् पुनः धातुः नाम अनिट् स्यात् ।
७० - ८५ - धातुः एव अनिट् ।
७१ - ८५ - कथम् ।
७२ - ८५ - अनिमित्तम् वा इटः अनिटः न वा तस्मात् इट् अस्ति सः अयम् अनिट् इति ।
७३ - ८५ - अथ धातौ विशेष्यमाणे क्व यः अनिट् इति विशेषयिष्यसि ।
७४ - ८५ - किम् च अतः ।
७५ - ८५ - यदि विज्ञायते निष्ठायाम् अनिटः इति भूयिष्ठेभ्यः प्राप्नोति ।
७६ - ८५ - भूयिष्ठाः हि शलन्ताः इगुपधाः निष्ठायाम् अनिटः ।
७७ - ८५ - अथ विज्ञायते लिटि यः अनिट् इति न कुतः चित् प्राप्नोति ।
७८ - ८५ - सर्वे हिस् शलन्ताः इगुपधाः लिटि सेटः ।
७९ - ८५ - किम् पुनः कारणम् धातौ विशेष्यमाणे एतयोः विशेषयोः विशेषयिष्यते ।
८० - ८५ - न पुनः अत्र सामान्येन इटः विधिप्रतिषेधौ ।
८१ - ८५ - क्व सामन्येन ।
८२ - ८५ - वलादौ आर्धधातुके ।
८३ - ८५ - यत् अपि उच्यते घस्ल्̥भावे च इति ।
८४ - ८५ - आर्धधातुकीयाः सामान्येन भवन्ति अनवस्थितेषु प्रत्ययेषु ।
८५ - ८५ - तत्र आर्धधातुकसामान्ये घस्ल्̥भावे कृते लृदितः इति अङ् भविष्यति ।
१ - ५६ - किमर्थः चकारः ।
२ - ५६ - विशेषणार्थः ।
३ - ५६ - क्व विशेषणार्थेन अर्थः ।
४ - ५६ - सिचि वृद्धिः परस्मैपदेषु इति ।
५ - ५६ - सौ वृद्धिः इति उच्यमाने अग्निः वायुः इति अत्र अपि प्रसज्येत ।
६ - ५६ - न एतत् अस्ति प्रयोजनम् ।
७ - ५६ - परस्मैपदेषु इति उच्यते ।
८ - ५६ - न च अत्र परस्मैपदम् पश्यामः ।
९ - ५६ - स्वरार्थः तर्हि ।
१० - ५६ - चितः अन्तः उदात्तः भवति इति अन्तोदात्तत्वम् यथा स्यात् ।
११ - ५६ - एतत् अपि न अस्ति प्रयोजनम् ।
१२ - ५६ - अनच्कः अयम् ।
१३ - ५६ - तत्र न अर्थः स्वरार्थेन चकारेण अनुबन्धेन ।
१४ - ५६ - इटि कृते साच्कः भविष्यति ।
१५ - ५६ - तत्र प्रत्ययाद्युदात्तत्वेन इटः उदात्तत्वम् भविष्यति ।
१६ - ५६ - न सिध्यति ।
१७ - ५६ - आगमाः अनुदात्ताः भवन्ति इति अनुदात्तत्वम् प्राप्नोति ।
१८ - ५६ - अतः उत्तरम् पठति ।
१९ - ५६ - सिचः चित्करणानर्थक्यम् स्थानिवत्वात् ।
२० - ५६ - सिचः चित्करणम् नर्थयम् ।
२१ - ५६ - किम् कारणम् ।
२२ - ५६ - स्थानिवत्वात् ।
२३ - ५६ - स्थानिवद्भावात् चित् भविष्यति ।
२४ - ५६ - अर्थवत् तु चित्करणसामर्थ्यात् हि इटः उदात्तत्वम् ।
२५ - ५६ - अर्थवत् तु चित्करणम् ।
२६ - ५६ - कः अर्थः ।
२७ - ५६ - चित्करणसामर्थ्यात् हि इटः उदात्तत्वम् भविष्यति ।
२८ - ५६ - न अप्राप्ते प्रत्ययस्वरे आगमानुदात्तत्वम् आरभ्यते ।
२९ - ५६ - तत् यथा एव प्रत्ययस्वरम् बाधते एवम् स्थानिवद्भावात् अपि या प्राप्तिः ताम् अपि बाधेत ।
३० - ५६ - तस्मात् चित्करणम् ।
३१ - ५६ - तस्मात् चकारः कर्तव्यः ।
३२ - ५६ - अथ इदित्करणम् किमर्थम् ।
३३ - ५६ - इदित्करणम् नकारलोपाभावार्थम् ।
३४ - ५६ - इदित्करणम् क्रियते नकारलोपः मा भूत् इति ।
३५ - ५६ - अमंस्त अमंस्थाः ।
३६ - ५६ - अनिदिताम् हलः उपधायाः क्ङिति इति ।
३७ - ५६ - न वा हन्तेः सिचः कित्करणम् नकारलोपाभावस्य ।
३८ - ५६ - न वा एतत् प्रयोजनम् अस्ति ।
३९ - ५६ - किम् कारणम् ।
४० - ५६ - यत् अयम् हनः सिच् इति हन्तेः सिचः कित्त्वम् शास्ति तत् ज्ञापयति आचार्यः न सिजन्तस्य नकार्लोपः भवति इति ।
४१ - ५६ - न एतत् अस्ति ज्ञापकम् ।
४२ - ५६ - अस्ति हि अन्यत् एतस्य वचने प्रयोजनम् ।
४३ - ५६ - किम् ।
४४ - ५६ - सिचि एव नलोपः यथा स्यात् ।
४५ - ५६ - परस्मिन् निमित्ते मा भूत् इति ।
४६ - ५६ - कः पुनः अत्र विशेषः सिचि वा नलोपे सति परस्मिन् वा निमित्ते ।
४७ - ५६ - अयम् अस्ति विशेषः ।
४८ - ५६ - सिचि नलोपे सति नलोपस्य असिद्धत्वात् अकारलोपः न भवति ।
४९ - ५६ - परस्मिन् पुनः निमित्ते नलोपे सति अकारलोपः प्राप्नोति ।
५० - ५६ - समानाश्रयम् असिद्धम् व्याश्रयम् च इदम् ।
५१ - ५६ - ननु च परस्मिन् अपि निमित्ते नलोपे सति अकारलोपः न भविष्यति ।
५२ - ५६ - कथम् ।
५३ - ५६ - असिद्धम् बहिरङ्गलक्षणम् अन्तरङ्गलक्षणे इति टत् एतत् हन्तेः सिचः कित्करणम् ज्ञापकम् एव न सिजन्तस्य नलोपः भवति इति ।
५४ - ५६ - इदित्त्वात् वा स्थानिवत्त्वात् ।
५५ - ५६ - अथ अपि अनेन इदिता अर्थः स्यात् ।
५६ - ५६ - अयम् आदेशः स्थानिवद्भावात् इदित् भविष्यति.
१ - ५४ - स्पृशमृशकृषतृपदृपः सिच् वा ।
२ - ५४ - स्पृश्मृशकृषतृपदृपः सिच् वा इति वक्तव्यम् ।
३ - ५४ - स्पृश ।
४ - ५४ - अस्पृक्षत् अस्प्राक्षीत् ।
५ - ५४ - स्पृश ।
६ - ५४ - मृश ।
७ - ५४ - अमृक्षत् अम्राक्षीत् ।
८ - ५४ - मृश ।
९ - ५४ - कृष ।
१० - ५४ - अकृक्षत् अक्राक्षीत् ।
११ - ५४ - कृष ।
१२ - ५४ - तृप ।
१३ - ५४ - अतृपत् अत्राप्सीत् ।
१४ - ५४ - तृप ।
१५ - ५४ - दृप ।
१६ - ५४ - अदृपत् अद्रप्सीत् ।
१७ - ५४ - किम् प्रयोजनम् ।
१८ - ५४ - सिच् यथा स्यात ।
१९ - ५४ - अथ क्सः सिद्धः ।
२० - ५४ - सिद्धः शलः इगुपधात् अनिटः इति ।
२१ - ५४ - सिच् अपि सिद्धः ।
२२ - ५४ - कथम् ।
२३ - ५४ - च्लेः चित्करणम् प्रत्याख्यायते ।
२४ - ५४ - तत्र च्लौ एव झल्लक्षणे अमागमे कृते विहतनिमित्तत्वात् क्सः न भविष्यति ।
२५ - ५४ - यदि एवम् अन्त्यसय सिजादयः प्राप्नुवन्ति ।
२६ - ५४ - सिद्धम् तु सिचः यादित्वात् ।
२७ - ५४ - सिद्धम् एतत् ।
२८ - ५४ - कथम् ।
२९ - ५४ - यादिः सिच् करिष्यते ।
३० - ५४ - सः अनेकाल्शित् सर्वस्य इति सर्वादेशः भविष्यति ।
३१ - ५४ - किम् न श्रूयते यकारः ।
३२ - ५४ - लुप्तनिर्दिष्टः यकारः ।
३३ - ५४ - चङङोः कथम् ।
३४ - ५४ - चङङोः प्रश्लिष्टनिर्देशात् सिद्धम् ।
३५ - ५४ - चङङोः अपि प्रश्लिष्टनिर्देशः अयम् ॒ च अङ् चङ् अ अङ् अङ् ।
३६ - ५४ - सः अनेकाल्शित् सर्वस्य इति सर्वादेशः भविष्यति ।
३७ - ५४ - चिणः कथम् ।
३८ - ५४ - चिणः अनित्त्वात् सिद्धम् ।
३९ - ५४ - चिणः अनित्त्वात् सिद्धम् ।
४० - ५४ - किम् इदम् अनित्त्वात् ।
४१ - ५४ - अन्त्यस्य अयम् स्थाने भवन् न प्रत्ययः स्यात् ।
४२ - ५४ - असत्यायाम् प्रत्ययसञ्ज्ञयाम् इत्सञ्ज्ञा न. असत्याम् इत्सञ्ज्ञायाम् लोपः न ।
४३ - ५४ - असति लोपे अनेकाल् ।
४४ - ५४ - यदा अनेकाल् तदा सर्वादेशः ।
४५ - ५४ - यदा सर्वादेशः तदा प्रययः ।
४६ - ५४ - यदा प्रत्ययः तदा इत्सञ्ज्ञा ।
४७ - ५४ - यदा इत्सञ्ज्ञा तदा लोपः ।
४८ - ५४ - एवम् च तत्र वार्त्तिककारस्य निर्णयः सप्रयोजनम् चित्करणम् इति ।
४९ - ५४ - अपि च त्रैशब्द्यम् न प्रकल्पते ।
५० - ५४ - अस्पृक्षत् अस्प्राक्षीत् अस्पार्क्षीत् इति न सिध्यति ।
५१ - ५४ - सिचि पुनः सति विभाषा सिच् ।
५२ - ५४ - सिचि अपि झल्लक्षणः अमागमः विभाषा ।
५३ - ५४ - यस्य खलु अपि अमा निमित्तम् न विहन्यते सः स्यात् एव ।
५४ - ५४ - तस्मात् सुष्ठु उच्यते स्पृश्मृशकृषतृपदृपः सिच् वा इति
१ - ३५ - क्सविधाने इगुपधाभावः च्लेः गुणनिमित्तत्वात् ।
२ - ३५ - क्सविधाने इगुपधाभावः ।
३ - ३५ - किम् कारणम् ।
४ - ३५ - च्लेः गुणनिमित्तत्वात् ।
५ - ३५ - च्लिः गुणनिमित्तम् ।
६ - ३५ - तत्र च्लौ एव गुणे कृते इगुपधात् इति क्सः न प्राप्नोति ।
७ - ३५ - न वा क्सस्य अनवकाशत्वात् अपवादः गुणस्य ।
८ - ३५ - न वा एषः दोषः ।
९ - ३५ - किम् कारणम् ।
१० - ३५ - क्सस्य अनवकाशत्वात् ।
११ - ३५ - अनवकाशः क्सः गुणम् बाधिष्यते ।
१२ - ३५ - अनिड्वचनम् अविशेषणम् च्लेः नित्यादिष्टत्वात् ।
१३ - ३५ - अनिड्वचनम् अविशेषणम् ।
१४ - ३५ - किम् कारणम् ।
१५ - ३५ - च्लेः नित्यादिष्टत्वात् ।
१६ - ३५ - नित्यादिष्टः च्लिः न क्व चित् श्रूयते ।
१७ - ३५ - तत्र च्लेः अनिटः इति क्सः न प्राप्नोति ।
१८ - ३५ - न वा क्सस्य सिजपवादत्वात् तस्य च अनिडाश्रयत्वात् अनिटि प्रसिद्धे क्सविद्धिः ।
१९ - ३५ - न वा एषः दोषः ।
२० - ३५ - किम् कारणम् ।
२१ - ३५ - क्सस्य सिजपवादत्वात् ।
२२ - ३५ - सिजपवादः क्सः ।
२३ - ३५ - सः च अनिडाश्रयः ।
२४ - ३५ - न च अपवादविषये उपसर्गः अभिनिविशते ।
२५ - ३५ - पूर्वम् हि अपवादाः अभिनिविशन्ते पश्चात् उत्सर्गाः ।
२६ - ३५ - प्रकल्प्य वा अपवादविषयम् उत्सर्गः अभिनिविशते ।
२७ - ३५ - तत् न तावत् अत्र कदा चित् सिच् भवति ।
२८ - ३५ - अपवादम् क्सम् प्रतीक्षते ।
२९ - ३५ - क्सस्य सिजपवादत्वात् तस्य च अनिडाश्रयत्वात् अनिट्त्वम् प्रसिद्धम् ।
३० - ३५ - अनिटि प्रसिद्धे क्सविद्धिः ।
३१ - ३५ - अनिटि प्रसिद्धे क्सः भविष्यति ।
३२ - ३५ - सिच् इदानीम् क्व भविष्यति ।
३३ - ३५ - शेषे सिज्विधानम् ।
३४ - ३५ - शेषे सिज्विधानम् भविष्यति ।
३५ - ३५ - अकोषीत् अमोषीत् इति ।
१ - ५२ - किमर्थम् इदम् उच्यते ।
२ - ५२ - नियमार्थम् ।
३ - ५२ - श्लिषः आलिङ्गने एव क्सः यथा स्यात् ।
४ - ५२ - इह मा भूत् ॒ उपाश्लिषत् जतु च काष्ठम् च ।
५ - ५२ - समाश्लिषत् ब्राह्मणकुलम् इति ।
६ - ५२ - अतः उत्तरम् पठति ।
७ - ५२ - श्लिषः आलिङ्गने नियमानुपपत्तिः विधेयभावात् ।
८ - ५२ - श्लिषः आलिङ्गने नियमस्य अनुपपत्तिः ।
९ - ५२ - किम् कारणम् ।
१० - ५२ - विधेयभावात् ।
११ - ५२ - कैमर्थक्यात् नियमः भवति ।
१२ - ५२ - विधेयम् न अस्ति इति कृत्वा ।
१३ - ५२ - इह च अस्ति विधेयम् ।
१४ - ५२ - किम् ।
१५ - ५२ - पुषादिपाठात् अङ् प्राप्तः ।
१६ - ५२ - तद्बाधनार्थः क्सः विधेयः ।
१७ - ५२ - तत्र अपूर्वः विधिः अस्तु नियमः वा इति अपूर्वः एव विधिः स्यात् न नियमः ।
१८ - ५२ - किम् च स्यात् यदि अयम् नियमः न स्यात् ।
१९ - ५२ - आत्मनेपदेषु आलिङ्गने च क्सः प्रसज्येत ।
२० - ५२ - यथा एव च क्सः अङम् बाधते एवम् चिणम् अपि बाधेत ।
२१ - ५२ - उपाश्लेषि कन्या देवदत्तेन इति ।
२२ - ५२ - सिद्धम् तु श्लिषः आलिङ्गने अचिण्विषये ।
२३ - ५२ - सिद्धम् एतत् ।
२४ - ५२ - कथम् ।
२५ - ५२ - श्लिषः आलिङ्गने अचिण्विषये क्सः भवति इति वक्तव्यम् ।
२६ - ५२ - अङ्विधाने च श्लिषः अनालिङ्गने ।
२७ - ५२ - अङ्विधाने च श्लिषः अनालिङ्गने इति वक्तव्यम् ।
२८ - ५२ - सिध्यति ।
२९ - ५२ - सूत्रम् तर्हि भिद्यते ।
३० - ५२ - यथान्यासम् एव अस्तु ।
३१ - ५२ - ननु च उक्तम् श्लिषः आलिङ्गने नियमानुपपत्तिः विधेयभावात् इति ।
३२ - ५२ - न एषः दोषः ।
३३ - ५२ - योगविभागात् सिद्धम् ।
३४ - ५२ - योगविभागः करिष्यते ।
३५ - ५२ - श्लिषः ।
३६ - ५२ - श्लिषः क्सः भवति ।
३७ - ५२ - किमर्थम् इदम् ।
३८ - ५२ - पुषादिपाठात् अङ् प्राप्नोति ।
३९ - ५२ - तद्बाधनार्थम् ।
४० - ५२ - ततः आलिङ्गने ।
४१ - ५२ - आलिङ्गने च श्लिषः क्सः भवति ।
४२ - ५२ - इदम् इदानीम् किमर्थम् ।
४३ - ५२ - नियमार्थम् ।
४४ - ५२ - श्लिषः आलिङ्गने एव ।
४५ - ५२ - क्व मा भूत् ।
४६ - ५२ - उपाश्लिषत् जतु च काष्ठम् च ।
४७ - ५२ - समाश्लिषत् ब्राह्मणकुलम् इति ।
४८ - ५२ - यत् अपि उच्यते यथा एव च क्सः अङम् बाधते एवम् चिणम् अपि बाधेत इति ।
४९ - ५२ - पुरस्तात् अपवादाः अनन्तरान् विधीन् बाधन्ते न उत्तरान् इति एवम् क्सः अङम् बाधिष्यते ।
५० - ५२ - चिणम् न बाधिष्यते ।
५१ - ५२ - अथ वा तत्र वक्ष्यति ॒ चिण्ग्रहणस्य प्रयोजनम् चिण् एव यथा स्यात् ।
५२ - ५२ - यत् अन्यत् प्राप्नोति तत् मा भूत् इति ।
१ - २४ - णिश्रिद्रुस्रुषु कमेः उपसङ्ख्यानम् । णिश्रिद्रुस्रुषु कमेः उपसङ्ख्यानम् कर्तव्यम् ।
२ - २४ - नाकम् इष्टमुखम् यान्ति सुयुक्तैः वडवारथैः ।
३ - २४ - अथ पत्काषीणः यान्ति ये अचीकमतभाषिणः ।
४ - २४ - कर्मकर्तरि च ।
५ - २४ - कर्मकर्तरि च उपसङ्ख्यानम् कर्तव्यम् ।
६ - २४ - कारयति कटम् देवदत्तः ।
७ - २४ - अचीकरत कटः स्वयम् एव ।
८ - २४ - उच्छ्रययति कटम् देवदत्तः ।
९ - २४ - औदशिश्रियत कटः स्वयम् एव ।
१० - २४ - न वा कर्मणि अविधानात् कर्तृत्वात् च कर्मकर्तुः सिद्धम् ।
११ - २४ - न वा कर्तव्यम् ।
१२ - २४ - किम् कारणम् ।
१३ - २४ - कर्मणि अविधानात् ।
१४ - २४ - न हि कः चित् कर्मणि विधीयते यः चङम् बाधेत ।
१५ - २४ - कर्तृत्वात् च कर्मकर्तुः सिद्धम् ।
१६ - २४ - अस्ति च कर्मकर्तरि कर्तृत्वम् इति कृत्वा चङ् भविष्यति ।
१७ - २४ - ननु च अयम् कर्मणि विधीयते ।
१८ - २४ - चिण् भावकर्मणोः इति ।
१९ - २४ - प्रतिषिध्येते तत्र यक्चिणौ ।
२० - २४ - यक्चिणोः प्रतिषेधे हेतुमण्णिश्रिब्रूञाम् उपसङ्ख्यानम् इति ।
२१ - २४ - यः तर्हि अहेतुमण्णिच् ।
२२ - २४ - उदपुपुच्छत गौः स्वयम् एव ।
२३ - २४ - अत्र अपि यथा भारद्वाजीयाः पठन्ति तथा भवितव्यम् प्रतिषेधेन ।
२४ - २४ - यक्चिणोः प्रतिषेधे णिश्रिग्रन्थिब्रूञाम् आत्मनेपदाकर्मकाणाम् उपसङ्ख्यानम् इति ।
१ - ११ - अस्यतिग्रहणम् किमर्थम् ।
२ - ११ - अस्यतिग्रहणम् आत्मनेपदार्थम् ।
३ - ११ - अस्यतिग्रहणम् आत्मनेपदार्थम् द्रष्टव्यम् ।
४ - ११ - किम् उच्यते आत्मनेपदार्थम् इति ।
५ - ११ - न पुनः परस्मैपदार्थम् अपि स्यात् ।
६ - ११ - पुषादित्वात् ।
७ - ११ - पुषादिपाठात् परस्मैपदेषु अङ् भविष्यति ।
८ - ११ - कर्मकर्तरि च ।
९ - ११ - कर्मकर्तरि च उपसङ्ख्यानम् कर्तव्यम् ।
१० - ११ - पर्यास्थेताम् कुण्डले स्वयम् एव ।
११ - ११ - अत्र अपि न वा कर्मणि अविधानात् कर्तृत्वात् च कर्मकर्तुः सिद्धम् इति एव ।
१ - ९ - इदम् लुचिग्रहणम् ग्लुञ्चिग्रहणम् च क्रियते ।
२ - ९ - अन्यतरत् शक्यम् अकर्तुम् ।
३ - ९ - कथम् ।
४ - ९ - यदि तावत् ग्लुचिग्रहणम् क्रियते ग्लुञ्चिग्रहणम् न करिष्यते ।
५ - ९ - तेन एव सिद्धम् न्यग्लुचत् न्यग्लोचीत् ।
६ - ९ - इदम् इदानीम् ग्लुञ्चेः रूपम् न्यग्लुञ्चीत् ।
७ - ९ - अथ ग्लुञ्चिग्रहणम् क्रियते ग्लुचेः ग्रहणम् न करिष्यते ।
८ - ९ - तेन एव सिद्धम् न्यग्लुचत् न्यग्लुञ्चीत् ।
९ - ९ - इदम् इदानीम् ग्लुचेः रूपम् न्यग्लोचीत् ।
१ - ५ - अयम् तशब्दः अस्ति एव आत्मनेपदम् अस्ति परस्मैपदम् अस्ति एकवचनम् अस्ति बहुवचनम् ।
२ - ५ - कस्य इदम् ग्रहणम् ।
३ - ५ - यः पदेः अस्ति ।
४ - ५ - कः च पदेः अस्ति ।
५ - ५ - पदिः अयम् आत्मनेपदी ।
१ - ८ - चिण् इति वर्तमाने पुनः चिण्ग्रहणम् किमर्थम् ।
२ - ८ - न इति एवम् तत् अभूत् ।
३ - ८ - विध्यर्थम् इदम् ।
४ - ८ - अथ वा वा इति एवम् तत् अभूत् ।
५ - ८ - नित्यार्थम् इदम् ।
६ - ८ - अथ वा चिण् इति वर्तमाने पुनः चिण्ग्रहणस्य एतत् प्रयोजनम् ।
७ - ८ - चिण् एव यथा स्यात् ।
८ - ८ - यत् अन्यत् प्राप्नोति तत् मा भूत् इति ।
१ - ४५ - इह पश्यामः कर्मणि द्विवचनबहुवचनानि उदाह्रियन्ते ।
२ - ४५ - पच्येते* ओदनौ , पच्यन्ते ओदनाः इति ।
३ - ४५ - भावे पुनः एकवचनम् एव ॒ आस्यते भवता , आस्यते भवद्भ्याम् , आस्यते भवद्भिः इति ।
४ - ४५ - केन एतत् एवम् भवति ।
५ - ४५ - कर्म अनेकम् ।
६ - ४५ - तस्य अनेकत्वात् द्विवचनबहुवचनानि भवन्ति ।
७ - ४५ - भावः पुनः एकः एव ।
८ - ४५ - कथम् तर्हि इह द्विवचनबहुवचनानि भवन्ति ।
९ - ४५ - पाकौ पाकाः इति ।
१० - ४५ - आश्रयभेदात् ।
११ - ४५ - यत् असौ द्रव्यम् श्रितः भवति भावः तस्य भेदात् द्विवचनबहुवचनानि भवन्ति ।
१२ - ४५ - इह अपि तर्हि यावन्तः ताम् क्रियाम् कुर्वन्ति सर्वे ते तस्याः आश्रया भवन्ति ।
१३ - ४५ - तद्भेदात् द्विवचनबहुवचनानि प्राप्नुवन्ति ।
१४ - ४५ - एवम् तर्हि इदम् तावत् अयम् प्रष्टव्यः ।
१५ - ४५ - किम् अभिसमीक्ष्य एतत् प्रयुज्यते ।
१६ - ४५ - पाकौ पाकाः इति ।
१७ - ४५ - यदि तावत् पाकविशेषान् अभिसमीक्ष्य यः च ओदनस्य पाकः यः च गुडस्य यः च तिलानाम् बहवः ते शब्दाः सरूपाः च ।
१८ - ४५ - तत्र युक्तम् बहुवचनम् एकशेषः च ।
१९ - ४५ - तिङभिहिते च अपि तदा भावे बहुवचनम् श्रूयते ।
२० - ४५ - तत् यथा ॒ उष्टृआसिका आस्यन्ते ।
२१ - ४५ - हतशायिकाः शय्यन्ते इति ।
२२ - ४५ - अथ कालविशेषान् अभिसमीक्ष्य यः च अद्यतनः पाकः यः ह्यस्तनः यः श्वस्तनः ते अपि बहवः शब्दाः सरूपाः च ।
२३ - ४५ - तत्र युक्तम् बहुवचनम् एकशेषः च ।
२४ - ४५ - तिङभिहिते च अपि तदा भावे असारूप्यात् एकशेषः न भवति ।
२५ - ४५ - आसि आस्यते , आसिष्यते ।
२६ - ४५ - अस्ति खलु अपि विशेषः कृदभिहितस्य भावस्य तिङभिहितस्य च ।
२७ - ४५ - कृदभिहितः भावः द्रव्यवत् भवति ।
२८ - ४५ - किम् इदम् द्रव्यवत् इति ।
२९ - ४५ - द्रव्यम् क्रियया समवायम् गच्छति ।
३० - ४५ - कम् समवायम् ।
३१ - ४५ - द्रव्यम् क्रियाभिनिर्वृत्तौ साधनत्वम् उपैति ।
३२ - ४५ - तद्वत् च अस्य भावस्य कृदभिहितस्य भवति ।
३३ - ४५ - पाकः वर्तते इति ।
३४ - ४५ - क्रियावत् न भवति ।
३५ - ४५ - किम् इदम् क्रियावत् इति ।
३६ - ४५ - क्रिया क्रियया समवायम् न गच्छति ।
३७ - ४५ - पचति पठति इति ।
३८ - ४५ - तद्वच् च अस्य कृतभिहितस्य न भवति ।
३९ - ४५ - पाकः वर्तते इति ।
४० - ४५ - अस्ति खलु अपि विशेषः कृदभिहितस्य भावस्य तिङभिहितस्य च ।
४१ - ४५ - तिङभिहितेन भावेन कालपुरुषोपग्रहाः अभिव्यज्यन्ते ।
४२ - ४५ - कृदभिहितेन पुनः न व्यज्यन्ते ।
४३ - ४५ - अस्ति खलु अपि विशेषः कृदभिहितस्य भावस्य तिङभिहितस्य च ।
४४ - ४५ - तिङभिहितः भावः कर्त्रा सम्प्रयुज्यते. कृदभिहितः पुनः न सम्प्रयुज्यते ।
४५ - ४५ - यावता किम् चित् सामान्यम् कः चित् विशेषः युक्तम् यत् अयम् अपि विशेषः स्यात् लिङ्गकृतः सङ्ख्याकृतः च इति ।
१ - ५३ - इदम् विचार्यते ।
२ - ५३ - भावकर्मकर्तारः सार्वधातुकार्थाः वा स्युः विकरणार्थाः वा इति ।
३ - ५३ - कथम् च सार्वधातुकार्थः स्युः कथम् वा विकरणार्थाः ।
४ - ५३ - भावकर्मवाचिनि सार्वधातुके यक् भवति कर्तृवाचिनि शर्वधातुके शप् भवति इति सार्वधातुकार्थाः ।
५ - ५३ - भावकर्मणोः यग् भवति सार्वधातुके कर्तरि शप् भवति सार्वधातुके इति विकरणार्थाः ।
६ - ५३ - कः च अत्र विशेषः ।
७ - ५३ - भावकर्मकर्तारः सार्वधातुकार्थाः चेत् एकद्विबहुषु नियमानुपपत्तिः अतदर्थत्वात् ।
८ - ५३ - भावकर्मकर्तारः सार्वधातुकार्थाः चेत् एकद्विबहुषु नियमस्य अनुपपत्तिः ।
९ - ५३ - किम् कारणम् ।
१० - ५३ - अतदर्थत्वात् ।
११ - ५३ - न हि तदानीम् एकत्वादयः एव विभक्त्यर्थाः ।
१२ - ५३ - किम् तर्हि भावकर्मकर्तारः अपि ।
१३ - ५३ - सन्तु तर्हि विकरणार्थाः ।
१४ - ५३ - विकरणार्थाः इति चेत् कृता अभिहिते विकरणाभावः ।
१५ - ५३ - विकरणार्थाः इति चेत् कृता अभिहिते विकरणः न प्राप्नोति ।
१६ - ५३ - धारयः पारयः इति ।
१७ - ५३ - किम् उच्यते कृता अभिहिते ।
१८ - ५३ - न लेन अपि अभिधानम् भवति ।
१९ - ५३ - अशक्यम् लेन अभिधानम् आश्रयितुम् ।
२० - ५३ - पक्षान्तरम् इदम् आस्थितम् भावकर्मकर्तारः सार्वधातुकार्थाः वा स्युः विकरणार्थाः वा इति ।
२१ - ५३ - यदि च लेन अपि अभिधानम् स्यात् न इदम् पक्षान्तरम् स्यात् ।
२२ - ५३ - कथम् अशक्यम् यदा भवान् एव आह लः कर्मणि च भावे च अकर्मकेभ्यः इति ।
२३ - ५३ - एवम् वक्ष्यामि ।
२४ - ५३ - लः कर्मणः भावात् च अकर्मकेभ्यः ।
२५ - ५३ - यस्मिन् तर्हि ले विकरणाः न श्रूयन्ते कः तत्र भावकर्मकर्तृ̄न् अभिधास्यति ।
२६ - ५३ - क्व च न श्रूयन्ते ।
२७ - ५३ - ये एते लुग्विकरणाः श्लुविकरणाः च ।
२८ - ५३ - अत्र अपि उक्ते कर्तृत्वे लुक् भविष्यति ।
२९ - ५३ - यस्मिन् तर्हि ले विकरणाः न एव उत्पद्यन्ते कः तत्र भावकर्मकर्तृ̄न् अभिधास्यति ।
३० - ५३ - क्व च न एव उत्पद्यन्ते ।
३१ - ५३ - लिङ्लिटोः ।
३२ - ५३ - तस्मात् न एतत् शक्यम् वक्तुम् ।
३३ - ५३ - न लेन अभिधानम् भवति इति ।
३४ - ५३ - भवति चेत् अभिहिते विकरणाभावः एव ।
३५ - ५३ - एवम् तर्हि इदम् स्यात् ।
३६ - ५३ - यदा भावकर्मणोः लः तदा कर्तरि विकरणाः ।
३७ - ५३ - यदा कर्तरि लः तदा भावकर्मणोः विकरणाः ।
३८ - ५३ - इदम् अस्य यदि एव स्वाभाविकम् अथ अपि वाचनिकम् ॒ प्रकृतिप्रत्ययौ प्रत्ययार्थम् सह ब्रूतः इति ।
३९ - ५३ - न च अस्ति सम्भवः यत् एकस्याः प्रकृतेः द्वयोः नानार्थयोः युगपत् अनुसहायीभावः स्यात् ।
४० - ५३ - एवम् च कृत्वा एकपक्षीभूतम् इदम् भवति ॒ सार्वधातुकार्थाः एव इति ।
४१ - ५३ - ननु च उक्तम् भावकर्मकर्तारः सार्वधातुकार्थाः चेत् एकद्विबहुषु नियमानुपपत्तिः अतदर्थत्वात् इति ।
४२ - ५३ - न एषः दोषः ।
४३ - ५३ - सुपाम् कर्मादयः अपि अर्थाः सङ्ख्या च एव तथा तिङाम् । सुपाम् सङ्ख्या च एव अर्थः कर्मादयः च ।
४४ - ५३ - तथा तिङाम् ।
४५ - ५३ - प्रसिद्धः नियमः तत्र ।
४६ - ५३ - प्रसिद्धः तत्र नियमः ।
४७ - ५३ - नियमः प्रकृतेषु वा ।
४८ - ५३ - अथ वा प्रकृतान् अर्थान् अपेक्ष्य नियमः ।
४९ - ५३ - के च प्रकृताः ।
५० - ५३ - एकत्वादयः ।
५१ - ५३ - एकस्मिन् एव एकवचनम् न द्वयोः न बहुषु ।
५२ - ५३ - द्वयोः एव द्विवचनम् नैकस्मिन् न बहुषु ।
५३ - ५३ - बहुषु एव बहुवचनम् न द्वयोः न एकस्मिन् इति ।
१ - ८७ - भावकर्मणोः यग्विधाने कर्मकर्तरि उपसङ्ख्यानम् । भावकर्मणोः यग्विधाने कर्मकर्तरि उपसङ्ख्यानम् कर्तव्यम् ।
२ - ८७ - पच्यते स्वयम् एव ।
३ - ८७ - पठ्यते स्वयम् एव ।
४ - ८७ - किम् पुनः कारणम् न सिध्यति ।
५ - ८७ - विप्रतिषेधात् हि शपः बलीयस्त्वम् । विप्रतिषेधात् हि शपः बलीयस्त्वम् प्राप्नोति ।
६ - ८७ - शपः अवकाशः ।
७ - ८७ - पचति पठति ।
८ - ८७ - यकः अवकाशः ।
९ - ८७ - पच्यते ओदनः देवदत्तेन ।
१० - ८७ - पठ्यते विद्या देवदत्तेन ।
११ - ८७ - इह उभयम् प्राप्नोति ।
१२ - ८७ - पच्यते स्वयम् एव ।
१३ - ८७ - पठ्यते स्वयम् एव ।
१४ - ८७ - परत्वात् शप् प्राप्नोति ।
१५ - ८७ - योगविभागात् सिद्धम् ।
१६ - ८७ - योगविभागः करिष्यते ।
१७ - ८७ - चिण् भावकर्मणोः ।
१८ - ८७ - सार्वधातुके यक् भावकर्मणोः ।
१९ - ८७ - ततः कर्तरि ।
२० - ८७ - कर्तरि च यक् भवति भावकर्मणोः ।
२१ - ८७ - यथा एव तर्हि कर्मणि कर्तरि यक् भवति एवम् भावे कर्तरि प्राप्नोति ।
२२ - ८७ - एति जीवन्तम् आनन्दः ।
२३ - ८७ - न अस्य किम् चित् रुजति रोगः इति ।
२४ - ८७ - द्वितीयः योगविभागः करिष्यते ।
२५ - ८७ - चिण् भावे ।
२६ - ८७ - ततः कर्मणि ।
२७ - ८७ - कर्मणि च चिण् भवति ।
२८ - ८७ - ततः सार्वधातुके यक् भवति भावे च कर्मणि च ।
२९ - ८७ - ततः कर्तरि ।
३० - ८७ - कर्तरि च यक् भवति ।
३१ - ८७ - कर्मणि इति अनुवर्तते ।
३२ - ८७ - भावे इति निवृत्तम् ।
३३ - ८७ - ततः शप् ।
३४ - ८७ - शप् च भवति ।
३५ - ८७ - कर्तरि इति एव ।
३६ - ८७ - कर्मणि इति अपि निवृत्तम् ।
३७ - ८७ - एवम् अपि उपसङ्ख्यानम् कर्तव्यम् ।
३८ - ८७ - विप्रतिषेधात् हि श्यनः बलीयस्त्वम् प्राप्नोति ।
३९ - ८७ - श्यनः अवकाशः ।
४० - ८७ - दीव्यति सीव्यति ।
४१ - ८७ - यकः अवकाशः ।
४२ - ८७ - पच्यते ओदनः देवदत्तेन ।
४३ - ८७ - पठ्यते विद्या देवदत्तेन ।
४४ - ८७ - इह उभयम् प्राप्नोति ।
४५ - ८७ - दीव्यते स्वयम् एव ।
४६ - ८७ - सीव्यते स्वयम् एव ।
४७ - ८७ - परत्वात् श्यन् प्राप्नोति ।
४८ - ८७ - ननु च एतत् अपि योगविभागात् एव सिद्धम् ।
४९ - ८७ - न सिध्यति ।
५० - ८७ - अनन्तरा या प्रप्तिः सा योगविभागेन शक्या बाधितुम् ।
५१ - ८७ - कुतः एतत् ।
५२ - ८७ - अनन्तरस्य विधिः वा भवति प्रतिषेधः वा इति ।
५३ - ८७ - परा प्राप्तिः अप्रतिषिद्धा ।
५४ - ८७ - तया प्राप्नोति ।
५५ - ८७ - ननु च इयम् प्राप्तिः पराम् प्राप्तिम् बाधेत ।
५६ - ८७ - न उत्सहते प्रतिषिद्धा सती बाधितुम् ।
५७ - ८७ - एवम् तर्हि शबादेशाः श्यनादयः करिष्यन्ते ।
५८ - ८७ - शप् च स्यादिभिः बाध्यते ।
५९ - ८७ - तत्र दिवादिभ्यः यग्विषये शप् एव न अस्ति कुतः श्यनादयः ।
६० - ८७ - तत् तर्हि शपः ग्रहणम् कर्तव्यम् ।
६१ - ८७ - न कर्तव्यम् ।
६२ - ८७ - प्रकृतम् अनुवर्तते ।
६३ - ८७ - क्व प्रकृतम् ।
६४ - ८७ - कर्तरि शप् इति ।
६५ - ८७ - तत् वै प्रथमानिर्दिष्टम् षष्ठीनिर्दिष्टेन च इह अर्थः ।
६६ - ८७ - दिवादिभ्यः इति एषा पञ्चमी शप् इति प्रथमायाः षष्ठीम् प्रकल्पयिष्यति तस्मात् इति उत्तरस्य इति ।
६७ - ८७ - प्रत्ययविधिः अयम् ।
६८ - ८७ - न च प्रत्ययविधौ पञ्चम्यः प्रकल्पिकाः भवन्ति ।
६९ - ८७ - न अयम् प्रत्ययविधिः ।
७० - ८७ - विहितः प्रत्ययः ।
७१ - ८७ - प्रकृतः च अनुवर्तते ।
७२ - ८७ - अथ वा भावकर्मणोः इति अनुवृत्त्या एव सिद्धे सति अनिवृत्तिः यकः भावाय ।इह सार्वधातुके यक् इति अन्तरेण भावकर्मणोः इति अनुवृत्तिम् सिद्धम् ।
७३ - ८७ - सः अयम् एवम् सिद्धे सति यत् भावकर्मणोः इति अनुवर्तयति तस्य एतत् प्रयोजनम् ।
७४ - ८७ - कर्मकर्तरि अपि यथा स्यात् ।
७५ - ८७ - कर्तरि इति च योगविभागः श्यनः पूर्वविप्रतिषेधावचनाय ।
७६ - ८७ - कर्तरि इति योगविभागः कर्तव्यः श्यनः पूर्वविप्रतिषेधम् मा वोचम् इति ।
७७ - ८७ - अथ वा कर्मवद्भाववचनसामर्थ्यात् यक् भविष्यति ।
७८ - ८७ - अस्ति अन्यत् कर्मवद्भाववचने प्रयोजनम् ।
७९ - ८७ - किम् ।
८० - ८७ - आत्मनेपदम् यथा स्यात् ।
८१ - ८७ - वचनात् आत्मनेपदम् भविष्यति ।
८२ - ८७ - चिण् तर्हि यथा स्यात् ।
८३ - ८७ - चिण् अपि वचनात् भविष्यति ।
८४ - ८७ - चिण्वद्भावः तर्हि यथा स्यात् ।
८५ - ८७ - न एकम् प्रयोजनम् योगारम्भम् प्रयोजयति ।
८६ - ८७ - तत्र कर्मवद्भाववचनसामर्थ्यात् यक् भविष्यति ।
८७ - ८७ - अथ वा आचार्यप्रवृत्तिः ज्ञापयति भवति कर्मकर्तरि यक् इति यत् अयम् न दुहस्न्नुनमाम् यक्चिणौ इति यक्चिणोः प्रतिषेधम् शास्ति ।
N/A
References : N/A
Last Updated : January 17, 2018
TOP