पाद ४ - खण्ड २१
व्याकरणमहाभाष्य म्हणजे पाणिनि लिखीत अष्टाध्यायीतील काही निवडक सूत्रांवर पतञ्जलिने केलेले भाष्य. या ग्रंथाची रचना ई.पू २०० ते ई.पू १४० मध्ये केली गेली, असे मत व्याकरण पंडितांचे आहे.
१ - ८ - कृभ्वस्तियोगे इति वक्तव्यम् ।
२ - ८ - इह एव यथा स्यात् ।
३ - ८ - ऊरीकृत्य ऊरीभूय ।
४ - ८ - इह मा भूत् ।
५ - ८ - ऊरी पक्त्वा ।
६ - ८ - तत् तर्हि वक्तव्यम् ।
७ - ८ - न वक्तव्यम् ।
८ - ८ - क्रियायोगे इति अनुवर्तते न च अन्यया क्रियया ऊर्यादिच्विडाचाम् योगः अस्ति ।
१ - १३ - कथम् इदम् विज्ञायते ।
२ - १३ - इतेः परम् इतिपरम् न इतिपरम् अनितिपरम् इति आहोस्वित् इतिः परो यस्मात् तत् इदम् इतिपरम् न इतिपरम् अनितिपरमिति ।
३ - १३ - किम् च अतः ।
४ - १३ - यदि विज्ञायत इतेः परम् इतिपरम् न इतिपरम् अनितिपरम् इति खाट् इति कृत्वा निरष्ठीवत् इति अत्र प्राप्नोति ।
५ - १३ - अथ इतिः परो यस्मात् तत् इदम् इतिपरम् न इतिपरम् अनितिपरमिति श्रौषट् वौषट् इति कृत्वा निरष्ठीवत् इति अत्र प्राप्नोति ।
६ - १३ - अस्तु तावत् इतिः परो यस्मात् तत् इदम् इतिपरम् न इतिपरम् अनितिपरमिति ।
७ - १३ - ननु च उक्तम् श्रौषट् वौषट् इति कृत्वा निरष्ठीवत् इति अत्र प्राप्नोति इति ।
८ - १३ - न एषः दोषः ।
९ - १३ - इदम् तावत् अयम् प्रष्टव्यः ।
१० - १३ - अथ इह ते प्राक् धातोः इति कथम् गतिमात्रस्य पूर्वप्रयोग्ः भवति ।
११ - १३ - उपोद्धरति इति ।
१२ - १३ - गत्याकृतिः प्रतिनिर्दिश्यते ।
१३ - १३ - इह अपि तर्हि अनुकरणाकृतिः निर्दिश्यते ।
१ - ९ - किमर्थम् इदम् उच्यते ।
२ - ९ - अनुकरणस्य इतिकरणपरत्वप्रतिषेधः अनिष्टशब्दनिवृत्त्यर्थः ।
३ - ९ - अनुकरणस्य इतिकरणपरत्वप्रतिषेधः उच्यते ।
४ - ९ - किम् प्रयोजनम् ।
५ - ९ - अनिष्टशब्दनिवृत्त्यर्थः ।
६ - ९ - अनिष्ठशब्दता मा भूत् इति ।
७ - ९ - इदम् विचारयिष्यति तेप्राग्धातुवचनम् प्रयोगनियमार्थम् वा स्यात् सञ्ज्ञानियमार्थम् वा इति ।
८ - ९ - तत् यदा प्रयोगनियमार्थम् तदा अनिष्ठशब्दनिवृत्त्यर्थम् इदम् वक्तव्यम् ।
९ - ९ - यदा हि सञ्ज्ञानियमार्थम् तदा न दोषः भवति ।
१ - १४ - इदम् अतिबहु क्रियते आदरे अनादरे सत् असत् इति ।
२ - १४ - आदारे सत् इति एव सिद्धम् ।
३ - १४ - कथम् असत्कृत्य इति ।
४ - १४ - तदन्तिविधिना भविष्यति ।
५ - १४ - केन इदानीम् अनादरे भविष्यति ।
६ - १४ - नञा आदरप्रतिषेधम् विज्ञास्यामः ।
७ - १४ - नादरे अनादरे इति ।
८ - १४ - न एवम् शक्यम् ।
९ - १४ - आदरप्रसङ्गे एव हि स्यात् ।
१० - १४ - अनादरप्रसङ्गे न स्यात् ।
११ - १४ - अनादरग्रहणे पुनः क्रियमाणे बहुव्रीहिः अयम् विज्ञायते ।
१२ - १४ - अविद्यमानादरे अनादरे इति ।
१३ - १४ - तस्मात् अनादरग्रहणम् कर्तव्यम् ।
१४ - १४ - असतः तु तदन्तविधिना सिद्धम् ।
१ - १० - अन्तःशब्दस्य आङ्किविधिसमासणत्वेषु पसङ्ख्यानम् ।
२ - १० - अन्तःशब्दस्य आङ्किविधिसमासणत्वेषु पसङ्ख्यानम् कर्तव्यम् ।
३ - १० - अङ् ।
४ - १० - अन्तर्धा ।
५ - १० - किविधिः ।
६ - १० - अन्तर्धिः ।
७ - १० - समासः ।
८ - १० - अन्तर्हत्य ।
९ - १० - णत्वम् ।
१० - १० - अन्तर्हण्यात् गोभ्यो गाः ।
१ - २३ - साक्षात्प्रभृतिषु च्व्यर्थग्रहणम् ।
२ - २३ - साक्षात्प्रभृतिषु च्व्यर्थग्रहणम् कर्तव्यम् ।
३ - २३ - असाक्षात्साक्षात्कृत्वा साक्षात्कृत्य ।
४ - २३ - यदा हि साक्षात् एव किम् चित् क्रियते तदा मा भूत् इति ।
५ - २३ - मकारान्तत्वम् च गतिसञ्ज्ञासन्नियुक्तम् ।
६ - २३ - मकारान्तत्वम् च गतिसञ्ज्ञासन्नियोगेन वक्तव्यम् ।
७ - २३ - लवणङ्कृत्य ।
८ - २३ - तत्र च्विप्रतिषेधः ।
९ - २३ - तत्र च्व्यन्तस्य प्रतिषेधः वक्तव्यः ।
१० - २३ - लवणीकृत्य ।
११ - २३ - न वा पूर्वेण कृतत्वात् ण वा वक्तव्यम् ।
१२ - २३ - किम् कारणम् ।
१३ - २३ - पूर्वेण कृतत्वात् ।
१४ - २३ - अस्तु अनेन विभाषा ।
१५ - २३ - पूर्वेण नित्यः भविष्यति ।
१६ - २३ - इदम् तर्हि प्रयोजनम् ।
१७ - २३ - मकारान्तत्वम् च गतिसञ्ज्ञासन्नियुक्तम् इति उक्तम् ।
१८ - २३ - तत् च्व्यन्तस्य मा भूत् इति ।
१९ - २३ - एतत् अपि न अस्ति प्रयोजनम् ।
२० - २३ - लवणशब्दस्य अयम् विभाषा लवणम्शब्द आदेशः क्रियते ।
२१ - २३ - यदि च लवणी शब्दस्य अपि विभाषा लवणम्शब्दः आदेशः भवति न किम् चिद् दुष्यति ।
२२ - २३ - त्रैशब्द्यम् च ह साध्यम् ।
२३ - २३ - । तच्च एवम् सति सिद्धम् भवति इति ।
१ - ४३ - किमिदम् प्राग्धातुवचनम् प्रयोगनियमार्थम् ॒ एते प्राक् एव धातोः प्रयोक्तव्याः ।
२ - ४३ - आहोस्वित् सञ्ज्ञानियमार्थम् ॒ एते प्राक् च अक्प्राक् च प्रयोक्तव्याः , प्राक् प्रयुज्यमानानाम् गतिसञ्ज्ञा भवति इति ।
३ - ४३ - कः च अत्र विशेषः ।
४ - ४३ - प्राग्धातुवचनम् प्रयोगनियमार्थम् इति चेत् अनुकरणस्य इतिकरणपरप्रतिषेधः अनिष्टशब्दनिवृत्त्यर्थः ।
५ - ४३ - प्राग्धातुवचनम् प्रयोगनियमार्थम् इति चेत् अनुकरणस्य इतिकरणपरप्रतिषेधः वक्तव्यः ।
६ - ४३ - किम् प्रयोजनम् ।
७ - ४३ - अनिष्टशब्दनिवृत्त्यर्थः ।
८ - ४३ - अनिष्टशबता मा भूत् इति ।
९ - ४३ - छन्दसि परव्यवहितवचनम् च ।
१० - ४३ - छन्दसि परे अपि व्यवहिताः च इति वक्तव्यम् ।
११ - ४३ - सञ्ज्ञानियमे सिद्धम् ।
१२ - ४३ - सञ्ज्ञानियमे सिद्धम् एतत् भवति ।
१३ - ४३ - अस्तु तर्हि सञ्ज्ञानियमः ।
१४ - ४३ - उभयोः अनर्थकम् वचनम् अनिष्टादर्शनात् ।
१५ - ४३ - उभयोः अपि पक्षयोः वचनमनर्थकम् ।
१६ - ४३ - किम् कारणम् ।
१७ - ४३ - अनिष्टादर्शनात् ।
१८ - ४३ - न हि कः चित्प्रपचति इति प्रयोक्तव्ये पचतिप्र इति प्रयुङ्क्ते ।
१९ - ४३ - यदि च अनिष्टम् दृश्येत ततः यत्नार्हम् स्यात् ।
२० - ४३ - उपसर्जनसन्निपाते तु पूर्वपरव्यवस्थार्थम् ।
२१ - ४३ - उपसर्जनसन्निपाते तु पूर्वपरव्यवस्थार्थम् एतत् वक्तव्यम् ।
२२ - ४३ - ऋषभम् कूलमुद्रुजम् ऋषभम् कूलमुद्वहम् ।
२३ - ४३ - अत्र गतेः प्राक् धातोः प्रयोगः यथा स्यात् ।
२४ - ४३ - यदि उपसर्जनसन्निपाते पूर्वपरव्यवस्थार्थम् इदम् उच्यते सुकटम्कराणि वीरणान् इ इति अत्र गतेः प्राक् धातोः प्रयोगः प्राप्नोति ।
२५ - ४३ - आचार्यप्रवृत्तिः ज्ञापयति न अत्र गतेः प्राक्प्रयोगः भवति इति यत् अयम् ईषद्दुःसुषु कृच्छ्राकृच्छार्थेषु खल् इति खकारम् अनुबन्धम् करोति ।
२६ - ४३ - कथम् कृत्वा ज्ञापकम् ।
२७ - ४३ - खित्करणे एतत् प्रयोजनम् खिति इति मुम् यथा स्यात् इति ।
२८ - ४३ - यदि च अत्र गतेः प्राक्प्रयोगः स्यात् खित्करणम् अनर्थकम् स्यात् ।
२९ - ४३ - अस्तु अत्र मुम् ।
३० - ४३ - अनव्ययस्य इति प्रतिषेधः भविष्यति ।
३१ - ४३ - पश्यति तु आचार्यः न अत्र गतेः प्राक् धतोः प्रयोगः भवति इति ततः खकारम् अनुबन्धम् करोति ।
३२ - ४३ - न एतत् अस्ति ज्ञापकम् ।
३३ - ४३ - यदि अपि अत्र गतेः प्राक्प्रयोगः स्यात् स्यातेवात्र मुमागमः ।
३४ - ४३ - कथम् ।
३५ - ४३ - कृद्ग्रहणे गतिकारकपूर्वस्य अपि ग्रहणम् भवति इति ।
३६ - ४३ - तस्मात् न अर्थः एवमर्थेन प्राग्धातुवचनेन ।
३७ - ४३ - कथम् ऋषभम् कूलमुद्रुजम् ऋषभम् कूलमुद्वहम् ।
३८ - ४३ - न एषः दोषः ।
३९ - ४३ - न एषः उदिः उपपदम् ।
४० - ४३ - किम् तर्हि ।
४१ - ४३ - विशेषणम् ।
४२ - ४३ - उदि कूले रुजिवहोः ।
४३ - ४३ - उत्पूर्वाभ्याम् रुजिवहिभ्याम् कूले उपपदे इति ।
१ - ७ - किमर्थम् महती सञ्ज्ञा क्रियते ।
२ - ७ - अन्वर्थसञ्ज्ञा यथा विज्ञायेत ।
३ - ७ - कर्म प्रोक्तवन्तः कर्मप्रवचनीयाः इति ।
४ - ७ - के पुनः कर्म प्रोक्तवन्तः ।
५ - ७ - ये सम्प्रति क्रियाम् न आहुः ।
६ - ७ - के च सम्प्रति क्रियाम् न आहुः ।
७ - ७ - ये अप्रयुज्यमानस्य क्रियाम् आहुः ते कर्मप्रवचनीयाः ।
१ - ४५ - किमर्थम् इदम् उच्यते ।
२ - ४५ - कर्मप्रवचनीयसञ्ज्ञा यथा स्यात् ।
३ - ४५ - गत्युपसर्गसञ्ज्ञे मा भूताम् इति ।
४ - ४५ - किम् च स्यात् ।
५ - ४५ - शाकल्यस्य सम्हिताम् अनु प्रावर्षत् ॒ गतिः गतौ इति निघातः प्रसज्येत ।
६ - ४५ - यदि एवम् वेः अपि कर्मप्रवचनीयसञ्ज्ञा वक्तव्या ।
७ - ४५ - वेः अपि निघातः न इष्यते ॒ प्रादेशम् प्रादेशम् विपरिलिखति ।
८ - ४५ - अस्ति अत्र विशेषः ।
९ - ४५ - न अत्र वेः लिखिम् प्रति क्रियायोगः ।
१० - ४५ - किम् तर्हि ।
११ - ४५ - अप्रयुज्यमानम् ।
१२ - ४५ - प्रादेशम् प्रादेशम् विमाय परिलिखति इति ।
१३ - ४५ - यदि एवम् अनोः अपि कर्मप्रवचनीयसञ्ज्ञया न अर्थः ।
१४ - ४५ - अनोः अपि हि न वृषिम् प्रति क्रियायोगः ।
१५ - ४५ - किम् तर्हि अप्रयुज्यमानम् ।
१६ - ४५ - शाकल्येन सुकृताम् सम्हिताम् अनुविशम्य देवः प्रावर्षत् ।
१७ - ४५ - इदम् तर्हि प्रयोजनम् द्वितीया यथा स्यात् कर्मप्रवचनीययुक्ते द्वितीया इति ।
१८ - ४५ - अतः उत्तरम् पठति ।
१९ - ४५ - अनुर्लक्षणेवचनानर्थक्यम् सामान्यकृतत्वात् ।
२० - ४५ - अनुर्लक्षणेवचनार्थक्यम् ।
२१ - ४५ - किम् कारणम् ।
२२ - ४५ - सामान्यकृतत्वात् ।
२३ - ४५ - सामान्येन एव अत्र कर्मप्रवचनीयसञ्ज्ञा भविष्यति लक्षणेत्थम्भूताख्यानभागवीप्सासु प्रतिपर्यनवः इति ।
२४ - ४५ - हेत्वर्थम् तु वचनम् ।
२५ - ४५ - हेत्वर्थम् इदम् वक्तव्यम् ।
२६ - ४५ - हेतुः शाकल्यस्य सम्हिता वर्षस्य न लक्षणम् ।
२७ - ४५ - किम् वक्तव्यम् एतत् ।
२८ - ४५ - न हि ।
२९ - ४५ - कथम् अनुच्यमानम् गंस्यते ।
३० - ४५ - लक्षणम् हि नाम सः भवति येन पुनः पुनः लक्ष्यते न यः सकृदपि निमित्तत्वाय कल्पते ।
३१ - ४५ - सकृत् च असौ शाकल्येन सुकृताम् सम्हिताम् अनुशिम्य देवः प्रावर्षत् ।
३२ - ४५ - सः तर्हि तथा ।
३३ - ४५ - निर्देशः कर्तव्यः अनुः हेतौ इति ।
३४ - ४५ - अथ इदानीम् लक्षणेन हेतुः अपि व्याप्तः न अर्थः अनेन ।
३५ - ४५ - लक्षणेन हेतुः अपि व्याप्तः ।
३६ - ४५ - न हि अवश्यम् तत् एव लक्षणम् भवति येन पुनः पुनः लक्ष्यते ।
३७ - ४५ - किम् तर्हि ।
३८ - ४५ - यत् सकृत् अपि निमित्त्वाय कल्पते तत् अपि लक्षणम् भवति ।
३९ - ४५ - तत् यथा अपि भवान् कमण्डुलपाणिम् छात्रम् अद्रक्षीत् इति ।
४० - ४५ - सकृत् आसौ कमण्डलुपाणिः छात्रः दृष्टः तस्य तत् एव लक्षणम् भवति ।
४१ - ४५ - तत् एव तर्हि प्रयोजनम् द्वितीया यथा स्यात् कर्मप्रवचनीययुक्ते द्वितीया इति ।
४२ - ४५ - एतत् अपि न अस्ति प्रयोजनम् ।
४३ - ४५ - सिद्धा अत्र द्वितीया कर्मप्रवचनीययुक्ते इति एव ।
४४ - ४५ - न सिध्यति ।
४५ - ४५ - परत्वात् हेतुत्वाश्रया तृतीया प्राप्नोति ।
१ - ६ - आङ् मर्यादाभिविध्योः इति वक्तव्यम् ।
२ - ६ - इह अपि यथा स्यात् आकुमारम् यशः पाणिनेः इति ।
३ - ६ - तत् तर्हि वक्तव्यम् ।
४ - ६ - न वक्तव्यम् ।
५ - ६ - मर्यादावचने इति एव सिद्धम् ।
६ - ६ - एषा अस्य यशसः मर्यादा ।
१ - १० - कस्य लक्षणदयः अर्थाः निर्दिश्यन्ते ।
२ - १० - वृक्षादीनाम् ।
३ - १० - किमर्थम् पुनः इदम् उच्यते ।
४ - १० - कर्मप्रवचनीयसञ्ज्ञा यथा स्यात् ।
५ - १० - गत्युपसर्गसञ्ज्ञे मा भूताम् इति ।
६ - १० - न एतत् अस्ति प्रयोजनम् ।
७ - १० - यत्क्रियायुक्ताः तम् प्रति गत्युपसर्गसञ्ज्ञे भवतः न च वृक्षादीन् प्रति क्रियायोगः ।
८ - १० - इदम् तर्हि प्रयोजनम् द्वितीया यथा स्यात् कर्मप्रवचनीययुक्ते द्वितीया इति ।
९ - १० - वृक्षम् प्रति विद्योतते ।
१० - १० - वृक्षमनु विद्योतते इति ।
१ - २४ - किमर्थम् अधिपर्योः अनर्थकयोः कर्मप्रवचनीयसञ्ज्ञा उच्यते ।
२ - २४ - कर्मप्रवचनीयसञ्ज्ञा यथा स्यात् ।
३ - २४ - गत्युपसर्गसञ्ज्ञे मा भूताम् इति ।
४ - २४ - न एतत् अस्ति प्रयोजनम् ।
५ - २४ - यत्क्रियायुक्ताः तम् प्रति गत्युपसर्गसञ्ज्ञे भवतः अनर्थकौ च इमौ ।
६ - २४ - इदम् तर्हि प्रयोजनम् पञ्चमी यथा स्यात् पञ्चमी अपाङ्परिभिः इति ।
७ - २४ - कुतः पर्यागम्यत इति ।
८ - २४ - सिद्धा अत्र पञ्चमी अपादाने इति एव ।
९ - २४ - आतः च अपादानपञ्चमी एषा ।
१० - २४ - यत्र अपि अधिशब्देन योगे पञ्चमी न विधीयते तत्र अपि श्रूयते ।
११ - २४ - कुतः अध्यागम्यत इति ।
१२ - २४ - एवम् तर्हि सिद्धे सति यत् अनर्थकयोः गत्युपसर्गसञ्ज्ञाबाधिकाम् कर्मप्रवचनीयसञ्ज्ञाम् शास्ति तत् ज्ञापयति आचार्यः अनर्थकानाम् अपि एषाम् भवति अर्थवत्कृतम् इति ।
१३ - २४ - किम् एतस्य ज्ञापने प्रयोजनम् ।
१४ - २४ - निपातस्य अनर्थकस्य प्रातिपदिकत्वम् चोदितम् ।
१५ - २४ - तत् न वक्तव्यम् भवति ।
१६ - २४ - अथ वा न एव इमौ अनर्थकौ ।
१७ - २४ - किम् तर्हि अनर्थकौ इति उच्यते ।
१८ - २४ - अनर्थान्तर्वाचिनौ अनर्थकौ ।
१९ - २४ - धातुना उक्ताम् क्रियाम् आहतुः ।
२० - २४ - तद् अविशिष्टम् भवति यथा शङ्खे पयः ।
२१ - २४ - यदि एवम् धातुना उक्तत्वात् तस्यार्थस्य उपसर्गप्रयोगो न प्राप्नोति उक्तार्थानाम् अप्रयोगः इति ।
२२ - २४ - उक्तार्थानामपि प्रयोगः दृश्यते ।
२३ - २४ - तत् यथा अपूपौ द्वौ आनय ।
२४ - २४ - ब्राह्मणौ द्वौ अनय इति ।
१ - १५ - इह कस्मात् न भवति ।
२ - १५ - सर्पिषः अपि स्यात् ।
३ - १५ - गोमूत्रस्य अपि स्यात् ।
४ - १५ - किम् च स्यात् ।
५ - १५ - द्वितीया अपि प्रसज्येत कर्मप्रवचनीययुक्ते द्वितीया इति ।
६ - १५ - न एषः दोषः ।
७ - १५ - न इमे अप्यर्थाः निर्दिश्यन्ते ।
८ - १५ - किम् तर्हि ।
९ - १५ - परपदार्थाः इमे निर्दिश्यन्ते ।
१० - १५ - एतेषु अर्थेषु यत् पदम् वर्तते तत् प्रति अपिः कर्मप्रवचनीयसञ्ज्ञः भवति इति ।
११ - १५ - अथ वा यत् अत्र कर्मप्रवचनीययुक्तम् न अदः प्रयुज्यते ।
१२ - १५ - किम् पुनः तत् ।
१३ - १५ - बिन्दुः ।
१४ - १५ - बिन्दोः तर्हि कस्मात् न भवति ।
१५ - १५ - उपपदविभक्तेः कारकविभक्तिः बलीयसी इति प्रथमा भविष्यति इति ।
१ - ६ - अधिरीश्वरवचने उक्तम् ।
२ - ६ - किम् उक्तम् ।
३ - ६ - यस्य च ईश्वरवचनम् इति कर्तृनिर्देशः चेत् अवचनात् सिद्धम् ।
४ - ६ - प्रथमानुपपत्तिः तु ।
५ - ६ - स्ववचनात् सिद्धम् इति ।
६ - ६ - अधिः स्वम् प्रति कर्मप्रवचनीयसञ्ज्ञः भवति इति वक्तव्यम् ।
१ - १३ - लादेशे परस्मैपदग्रहणम् पुरुषबाधितत्वात् ।
२ - १३ - लादेशे परस्मैपदग्रहणम् कर्तव्यम् ।
३ - १३ - किम् कारणम् ।
४ - १३ - पुरुषबाधितत्वात् ।
५ - १३ - इह वचने हि सञ्ज्ञाबाधनम् ।
६ - १३ - इह हि क्रियमाणे अनवकाशा पुरुषसञ्ज्ञा परस्मैपदसञ्ज्ञाम् बाधेत ।
७ - १३ - परस्मैपदसञ्ज्ञा अपि अनवकाशा ।
८ - १३ - सा वचनात् भविष्यति ।
९ - १३ - सावकाशा परसमैपदसञ्ज्ञा ।
१० - १३ - कः वकाशः ।
११ - १३ - शतृक्क्वसू अवकाशः ।
१२ - १३ - सिचि वृद्धौ तु परस्मैपदग्रहणम् ज्ञापकम् पुरुषाबाधकत्वस्य ।
१३ - १३ - यत् अयम् सिचि वृद्धिः परस्मैपदेषु इति परस्मैपदग्रहणम् करोति तत् ज्ञापयति आचार्यः न पुरुषसञ्ज्ञा परस्मैपदसञ्ज्ञाम् बाधते इति ।
१ - ३८ - प्रथममध्यमोत्तमसञ्ज्ञायाम् आत्मनेपदग्रहणम् समसङ्ख्यार्थम् । प्रथममध्यमोत्तमसञ्ज्ञायाम् आत्मनेपदग्रहणम् कर्तव्यम् ।
२ - ३८ - आत्मनेपदानाम् च प्रथममध्यमोत्तमसञ्ज्ञाः भवन्ति इति वक्तव्यम् ।
३ - ३८ - किम् प्रयोजनम् ।
४ - ३८ - समसङ्ख्यार्थम् ।
५ - ३८ - सङ्ख्यातानुदेशः यथा स्यात् ।
६ - ३८ - अक्रियमाणे हि आत्मनेपदग्रहणे तिस्रः सञ्ज्ञाः षट् सञ्ज्ञिनः ।
७ - ३८ - वैषम्यात् सङ्ख्यातानुदेशः न प्राप्नोति ।
८ - ३८ - क्रियमाणे अपि च आत्मनेपदग्रहणे आनुपूर्व्यवचनम् च ।
९ - ३८ - आनुपूर्व्यवचनम् च कर्तव्यम् ।
१० - ३८ - अक्रियमणे हि कस्य चित् एव त्रिकस्य प्रथमसञ्ज्ञा स्यात् कस्य चित् एव मध्यमसञ्ज्ञा कस्य चित् एव उत्तमसञ्ज्ञा ।
११ - ३८ - न वैकशेषनिर्देशात् ।
१२ - ३८ - यत् तावत् उच्यते आत्मनेपदग्रहणम् कर्तव्यम् समसङ्ख्यार्थम् इति ।
१३ - ३८ - तत् न कर्तव्यम् ।
१४ - ३८ - सञ्ज्ञाः अपि षत् एव निर्दिश्यन्ते ।
१५ - ३८ - कथम् ।
१६ - ३८ - एकशेषनिर्देसात् ।
१७ - ३८ - एकशेषनिर्देशः अयम् ।
१८ - ३८ - अथ एतस्मिन् एकशेषनिर्देशे सति किम् अयम् कृतैकशेषाणाम् द्वन्द्वः ।
१९ - ३८ - प्रथमः च प्रथमः च प्रथमौ मध्यमः च मध्यमः च मध्यमौ उत्तमः च उत्तमः च उत्तमौ प्रथमौ च मध्यमौ च उत्तमौ च प्रथममध्यमोत्तमाः इति ।
२० - ३८ - आहोस्वित् कृतद्वन्द्वानाम् एकशेषः ।
२१ - ३८ - प्रथमौ च मध्यमः च उत्तमः च प्रथममध्यमोत्तमाः ।
२२ - ३८ - प्रथममध्यमोत्त्तमाः च प्रथममध्यमोत्तमाः च प्रथममध्यमोत्तमाः इति ।
२३ - ३८ - किम् च अतः ।
२४ - ३८ - यदि कृतैकेशेषाणाम् द्वन्द्वः प्रथममध्यमयोः प्रथमसञ्ज्ञा प्राप्नोति ।
२५ - ३८ - उत्तमप्रथमयोः मध्यमसञ्ज्ञा प्राप्नोति ।
२६ - ३८ - मध्यमोत्तमयोः उत्तमसञ्ज्ञा प्राप्नोति ।
२७ - ३८ - अथ कृतद्वन्द्वानामेकशेषो न दोषः भवति ।
२८ - ३८ - यथा न दोषः तथा अस्तु ।
२९ - ३८ - किम् पुनः अत्र न्याय्यम् ।
३० - ३८ - उभयम् इति आह ।
३१ - ३८ - उभयम् हि दृश्यते ।
३२ - ३८ - तत् यथा ।
३३ - ३८ - बहु शक्तिकिटकम् बहूनि शक्तिकिटकानि बहु स्थालीपिठरम् बहूनि स्थालीपिठराणि ।
३४ - ३८ - यत् अपि उच्यते क्रियमाणे अपि आत्मनेपदग्रहणे आनुर्पूर्व्यवचनम् कर्तव्यम् इति ।
३५ - ३८ - न कर्तव्यम् ।
३६ - ३८ - लोकतः एतत् सिद्धम् ।
३७ - ३८ - तत् यथा लोके विहव्यस्य द्वाभ्याम् द्वाभ्याम् अग्निः उप्स्थेयः इति ।
३८ - ३८ - न च उच्यते आनुपूर्व्येण इति आनुपूर्व्येण च उपस्थीयत इति ।
१ - १७ - त्रीणि त्रीणि इति अनुवर्तते उताहो न ।
२ - १७ - किम् च अतः ।
३ - १७ - यदि अनुवर्तते अष्ठनः आ विभक्तौ इति आत्वम् न प्राप्नोति ।
४ - १७ - अथ निवृत्तम् प्रथमयोः पूर्वसवर्णः इति अत्र प्रत्यययोः एव ग्रहणम् प्राप्नोति ।
५ - १७ - यथा इच्छसि तथा अस्तु ।
६ - १७ - अस्तु तावत् अनुवर्तते इति ।
७ - १७ - ननु च उक्तम् अष्ठन आ विभक्तौ इति आत्वम् न प्राप्नोति इति ।
८ - १७ - वचनात् भविष्यति ।
९ - १७ - अथ वा पुनः अस्तु निवृत्तम् ।
१० - १७ - ननु च उक्तम् प्रथमयोः पूर्वसवर्णः इति अत्र प्रत्यययोः एव ग्रहणम् प्राप्नोति इति ।
११ - १७ - न एषः दोषः ।
१२ - १७ - अचि इति अनुवर्तते ।
१३ - १७ - न चाजादी प्रथमौ प्रत्ययौ स्तः ।
१४ - १७ - ननु च एवम् विज्ञायते अजादी यौ प्रथमौ अजादीनाम् वा यौ प्रथमौ इति ।
१५ - १७ - यत् तर्हि तस्मात् शसः नः पुम्सि इति अनुक्रान्तम् पूर्वसवर्णदीर्घम् प्रतिनिर्दिशति तत् ज्ञापयति आचार्यः विभक्त्योः ग्रहणम् इति ।
१६ - १७ - अथ वा वचनग्रहणम् एव कुर्यात् ।
१७ - १७ - औजसोः पूर्वसवर्णः इति ।
१ - १०० - किमर्थम् इदम् उच्यते ।
२ - १०० - युष्मदस्मच्छेषवचनम् नियमार्थम् ।
३ - १०० - नियमार्थः अयम् आरम्भः ।
४ - १०० - अथ एतस्मिन् नियमार्थे विज्ञायमाने किम् अयम् उपपदनियमः युष्मदि मध्यमः एव अस्मदि उत्तमः एव आहोस्वित् पुरुषनियमः युष्मदि एव मध्यमः अस्मदि एव उत्तमः इति ।
५ - १०० - किम् च अतः ।
६ - १०० - यदि पुरुषनियमः शेषग्रहणम् कर्तव्यम् शेषे प्रथमः इति ।
७ - १०० - किम् कारणम् ।
८ - १०० - मध्यमोत्तमौ नियतौ युष्मदस्मदी अनियते ।
९ - १०० - तत्र प्रथमः अपि प्राप्नोति ।
१० - १०० - तत्र शेषग्रहणम् कर्तव्यम् प्रथमनियमार्थम् ।
११ - १०० - शेषे एव प्रथमः भवति न अन्यत्र इति ।
१२ - १०० - अथ अपि उपपदनियमः एवम् अपि शेषग्रहणम् कर्तव्यम् शेषे प्रथमः इति ।
१३ - १०० - युष्मदस्मदी नियते मध्यमोत्तमौ अनियतौ तौ शेषे अपि प्राप्नुतः ।
१४ - १०० - तत्र शेषग्रहणम् कर्तव्यम् शेषनियमार्थम् ।
१५ - १०० - शेषे प्रथमः एव भवति न अन्यः इति ।
१६ - १०० - उपपदनियमे शेषग्रहणम् शक्यम् अकर्तुम् ।
१७ - १०० - कथम् ।
१८ - १०० - युष्मदस्मदी नियते मध्यमोत्तमौ अनियतौ तौ शेषे अपि प्राप्नुतः ।
१९ - १०० - ततः वक्ष्यामि प्रथमः भवति इति ।
२० - १०० - तत् नियमार्थम् भविष्यति ।
२१ - १०० - यत्र प्रथमः च अन्यः च प्राप्नोति तत्र प्रथमः भवति इति ।
२२ - १०० - तत्र युष्मदस्मदन्येषु प्रथमप्रतिषेधः शेषत्वात् ।
२३ - १०० - तत्र युष्मदस्मदन्येषु प्रथमस्य प्रतिषेधः वक्तव्यः ।
२४ - १०० - त्वम् च देवदत्तः च पचथः ।
२५ - १०० - अहम् च देवदत्तः च पचावः ।
२६ - १०० - किम् कारणम् ।
२७ - १०० - शेषत्वात् ।
२८ - १०० - शेषे प्रथमः इति प्रथमः प्राप्नोति ।
२९ - १०० - सिद्धम् तु युष्मदस्मदोः प्रतिषेधात् ।
३० - १०० - सिद्धम् एतत् ।
३१ - १०० - कथम् ।
३२ - १०० - युष्मदस्मदोः प्रतिषेधात् ।
३३ - १०० - शेषे प्रथम्ः युष्मदस्मदोः न इति वक्तव्यम् ।
३४ - १०० - युष्मदि मध्यमात् अस्मदि उत्तमः प्रतिषेधेन ।
३५ - १०० - युष्मदि मध्यमात् अस्मदि उत्तमः इति एतत् भवति विप्रतिषेधेन ।
३६ - १०० - युष्मदि मध्यमः इति अस्य अवकाशः त्वम् पचसि ।
३७ - १०० - अस्मदि उत्तमः इति अस्य अवकाशः अहम् पचामि ।
३८ - १०० - इह उभयम् प्राप्नोति त्वम् च अहम् च पचावः ।
३९ - १०० - अस्मदि उत्तमः इति एतत् भवति विर्प्रतिषेधेन ।
४० - १०० - सः तर्हि विप्रतिषेधः वक्त्वयः ।
४१ - १०० - न वक्तव्यः ।
४२ - १०० - त्यदादीनाम् यत् यत् परम् तत् तत् शिष्यते इति एवम् अस्मदः शेषः भविष्यति ।
४३ - १०० - तत्र अस्मदि उत्तमः इति एव सिद्धम् ।
४४ - १०० - अनेकशेषभावार्थम् तु । अनेकशेषभावार्थम् तु सः विप्रतिषेधः वक्तव्यः ।
४५ - १०० - यदा च एकशेषः न ।
४६ - १०० - कदा च एकशेषः न ।
४७ - १०० - सहविवक्षायाम् एकशेषः ।
४८ - १०० - यदा न सहविवक्षा तद एकशेषः न अस्ति ।
४९ - १०० - न वा युष्मदस्मदोः अनेकशेषभावात् तदधिकरणानाम् अपि अनेकशेषभावात् अविप्रतिषेधः ।
५० - १०० - न वा अर्थः विप्रतिषेधेन ।
५१ - १०० - किम् कारणम् ।
५२ - १०० - युष्मदस्मदोः अनेकशेषभावात् तदधिकरणानाम् अपि युष्मदस्मदधिकरणानाम् अपि एकशेषेन न भवितव्यम् ।
५३ - १०० - त्वम् च अहम् च पचसि पचामि च इति ।
५४ - १०० - क्रियापृथक्त्वे च द्रव्यपृथक्त्वदर्शनम् अनुमानम् उत्तरत्र अनेकशेषभावस्य ।
५५ - १०० - क्रियापृथक्त्वे च द्रव्यपृथक्त्वम् दृश्यते ।
५६ - १०० - तत् यथा पचसि पचामि च त्वम् च अहम् च इति ।
५७ - १०० - तत् अनुमानम् उत्तरयोः अपि क्रिययोः एकशेषः न भवति इति ।
५८ - १०० - एवम् च कृत्वा सः पि अदोषः भवति यत् उक्तम् तत्र युष्मदस्मदन्येषु प्रथमप्रतिषेधः शेषत्वात् इति ।
५९ - १०० - तत्र अपि हि एवम् भवितव्यम् त्वम् च देवदत्तः च पचसि पचति च ।
६० - १०० - अहम् च देवदत्तः च पचामि पचति च इति ।
६१ - १०० - यत् तावत् उच्यते न वा युष्मदस्मदोः अनेकशेषभावात् तदधिकरणानाम् अपि अनेकशेषभावात् अविप्रतिषेधः इति ।
६२ - १०० - दृश्यते हि युष्मदस्मदोः चानेकशेषः तदधिकरणानाम् च एकशेषः ।
६३ - १०० - तत् यथा त्वम् च अहम् च वृत्त्रहन् उभौ सम्प्रयुज्यावहै इति ।
६४ - १०० - यत् अपि उच्यते क्रियापृथक्त्वे च द्रव्यपृथक्त्वदर्शनम् अनुमानम् उत्तरत्र अनेकशेषभावस्य इति ।
६५ - १०० - क्रियापृथक्त्वे खलु अपि द्रव्यैकशेषः भवति इति दृश्यते ।
६६ - १०० - तत् यथा अक्षाः भज्यन्ताम् भक्ष्यन्ताम् दीव्यन्ताम् इति ।
६७ - १०० - एवम् च कृत्वा सः अपि दोषो भवति यत् उक्तम् तत्र युष्मदस्मदन्येषु प्रथमप्रतिषेधः शेषत्वात् इति ।
६८ - १०० - न एषः दोषः ।
६९ - १०० - परिहृतम् एतत् सिद्धम् तु युष्मदस्मदोः प्रतिषेधात् इति ।
७० - १०० - सः तर्हि प्रतिषेधः वक्तव्यः ।
७१ - १०० - न वक्तव्यः ।
७२ - १०० - शेषे प्रथमः विधीयते ।
७३ - १०० - न हि शेषः च अन्यः च शेषग्रहणेन गृह्यते ।
७४ - १०० - भवेत् प्रथमः न स्यान् ।
७५ - १०० - मध्यमोत्तमौ अपि न प्राप्नुतः ।
७६ - १०० - किम् कारणम् ।
७७ - १०० - युष्मदस्मदोः उपपदयोः मध्यमोत्तमौ उच्येते ।
७८ - १०० - न च युष्मदस्मदी अन्यः च युष्मदस्मद्ग्रहणेन गृह्यते ।
७९ - १०० - यत् अत्र युष्मत् यत् च अस्मत् तत्तदाश्रयौ मध्यमोत्तमौ भविष्यतः ।
८० - १०० - यथा एव तर्हि यत् अत्र युष्मत् यत् च स्मत् तदाश्रयौ मध्यमोत्तमौ भवतः एवम् यः अत्र शेषः तदाश्रयः प्रथमः प्राप्नोति ।
८१ - १०० - एवम् तर्हि शेषे उपपदे प्रथमः विधीयते ।
८२ - १०० - उपोच्चारि पदम् उपपदम् ।
८३ - १०० - यत् च अत्र उपोच्चारि न सः शेषः यः च शेषः न तत् उपोच्चारि ।
८४ - १०० - भवेत् प्रथमः न स्यात् ।
८५ - १०० - मध्यमोत्तमौ अपि न प्राप्नुतः ।
८६ - १०० - किम् कारणम् ।
८७ - १०० - युष्मदस्मदोः उपपदयोः मध्यमोत्तमौ उच्येते ।
८८ - १०० - उपोच्चारि पदम् उपपदम् ।
८९ - १०० - यत् च अत्र उपोच्चारि न ते युष्मदस्मदी ये च युष्मदस्मदी न तत् उपोच्चारि ।
९० - १०० - एवम् तर्हि शेषेण सामानाधिकरण्ये प्रथमः विधीयते ।
९१ - १०० - न च अत्र शेषेण एव सामानाधिकरण्यम् ।
९२ - १०० - भवेत् प्रथमः न स्यात् ।
९३ - १०० - मध्यमोत्तमौ अपि न प्राप्नुतः ।
९४ - १०० - किम् कारणम् ।
९५ - १०० - युष्मदस्मद्भ्याम् सामानाधिकरण्ये मध्यमोत्तमौ उच्येते न च अत्र युष्मदस्मद्भ्याम् एव सामानाधिकरण्यम् ।
९६ - १०० - एवम् तर्हि त्यदादीनि सर्वैः नित्यम् इति एवम् अत्र युष्मदस्मदोः शेषः भविष्यति ।
९७ - १०० - तत्र युष्मदि मध्यमः अस्मदि उत्तमः इति एव सिद्धम् ।
९८ - १०० - न सिध्यति ।
९९ - १०० - स्थानिनि अपि इति प्रथमः प्राप्नोति ।
१०० - १०० - त्यदादीनाम् खलु अपि यत् यत् परम् तत् तत् शिष्यते इति यदा भवतः शेषः तदा प्रथमः प्राप्नोति
१ - ३० - युष्मदि मध्यमः अस्मदि उत्तमः इति एव उच्यते. तौ इह न प्राप्नुतः ॒ परमत्वम् पचसि ।
२ - ३० - परमाहम् पचामि इति ।
३ - ३० - तदन्तविधिना भविष्यति ।
४ - ३० - इह अपि तर्हि तदन्तविधिना प्राप्नुतः ॒ अतित्वम् पचति ।
५ - ३० - अत्यहम् पचति इति ।
६ - ३० - ये च अपि एते समानाधिकरणवृत्तयः तद्धिताः तत्र च मध्यमोत्तमौ न प्राप्नुतः ॒ त्वत्तरः पचसि मत्तरः पचामि इति ।
७ - ३० - त्वद्रूपः पचसि मद्रूपः पचामि इति ।
८ - ३० - त्वत्कल्पः पचसि ।
९ - ३० - मत्कल्पः पचामि इति. एवम् तर्हि युष्मद्वति अस्मद्वति इति एवम् भविष्यति ।
१० - ३० - इह अपि तर्हि प्राप्नुतः ॒ अतित्वम् पचति ।
११ - ३० - अत्यहम् पचति इति ।
१२ - ३० - एवम् तर्हि युष्मदि साधने अस्मदि साधने इति एवम् भविष्यति ।
१३ - ३० - एवम् च कृत्वा सः अपि अदोषः भवति यत् उक्तम् तत्र युष्मदस्मदन्येषु प्रथमप्रतिषेधः शेषत्वात् इति ।
१४ - ३० - अथ वा प्रथमः उत्सर्गः करिष्यते ।
१५ - ३० - तस्य युष्मदस्मदोः उपपदयोः मध्यमोत्तमौ अपवादौ भविष्यतः ।
१६ - ३० - तत्र युष्मद्गन्धः च अस्मद्गन्धः च अस्ति इति कृत्वा मध्यमोत्तमौ भविष्यतः ।
१७ - ३० - अथ इह कथम् भवितव्यम् ।
१८ - ३० - अत्वम् त्वम् सम्पद्यते त्वद्भवति मद्भवति इति ।
१९ - ३० - आहोस्वित् त्वद्भवसि मद्भवामि इति ।
२० - ३० - त्वद्भवति मद्भवति इति एवम् भवितव्यम् ।
२१ - ३० - मध्यमोत्तमौ कस्मात् न भवतः ।
२२ - ३० - गौणमुख्ययोः मुख्ये सम्प्रत्ययः भवति ।
२३ - ३० - तत् यथा ।
२४ - ३० - गौः अनुबन्ध्यः अजः अग्नीष्होमीयः इति न बाहीकः अनुबध्यते ।
२५ - ३० - कथम् तर्हि बाहीके वृद्ध्यात्त्वे भवतः ।
२६ - ३० - गौः तिष्ठति ।
२७ - ३० - गाम् आनय इति ।
२८ - ३० - अर्थाश्रये एतत् एवम् भवति ।
२९ - ३० - यत् हि शब्दाश्रयम् शब्दमात्रे तत् भवति ।
३० - ३० - शब्दाश्रये च वृद्ध्यात्त्वे ।
१ - ५३ - परः सन्निकर्षः सम्हिता चेत् अद्रुतायाम् असंहितम् । परः सन्निकर्षः संहिता चेत् अद्रुतायाम् वृत्तौ संहितासञ्ज्ञा न प्राप्नोति ।
२ - ५३ - द्रुतायाम् एव हि परः सन्निकर्षो वर्णानाम् न अद्रुतायाम् ।
३ - ५३ - तुल्यः सम्निकर्षः ।
४ - ५३ - तुल्यः सम्निकर्षः वर्णानाम् द्रुतमध्यमविलिम्बितासु वृत्तिषु ।
५ - ५३ - किङ्कृतः तर्थि विशेषः ।
६ - ५३ - वर्णकालभूयस्त्वम् तु । वर्णानाम् तु कालभूयस्त्वम् ।
७ - ५३ - तत् यथा ।
८ - ५३ - हस्तिमशकयोः तुल्यः सन्निकर्षः प्राणिभूयस्त्वम् तु ।
९ - ५३ - यदि एवम् द्रुतायाम् तपरकरणे मध्यमविलिम्बितयोः उपसङ्ख्यानम् कालभेदात् ।
१० - ५३ - द्रुतायाम् तपरकरणे मध्यमविलिम्बितयोः उपसङ्ख्यानम् कर्तव्यम् ।
११ - ५३ - किम् कारणम् ।
१२ - ५३ - कालभेदात् ।
१३ - ५३ - ये द्रुतायाम् वृत्तौ वर्णाः त्रिभागाधिकाः ते मध्यमायाम् ये मध्यमायाम् वृत्तौ वर्णाः त्रिभागाधिकास्ते विलिम्बितायाम् ।
१४ - ५३ - उक्तम् वा ।
१५ - ५३ - किम् उक्तम् ।
१६ - ५३ - सिद्धम् तु अवस्थिताः वर्णाः वक्तुः चिराचिरवचनात् वृत्तयः विशिष्यन्ते इति ।
१७ - ५३ - अथ वा शब्दाविरामः संहिता इति एतत् लक्षणम् करिष्यते ।
१८ - ५३ - शब्दाविरामे प्रतिवर्णम् अवसानम् ।
१९ - ५३ - शब्दाविरामे प्रतिवर्णम् अवसानसञ्ज्ञा प्राप्नोति ।
२० - ५३ - किम् इदम् प्रतिवर्णम् इति ।
२१ - ५३ - वर्णम् वर्णम् प्रति प्रतिवर्णम् ।
२२ - ५३ - येन एव यत्नेन एकः वर्णः उच्च्यार्यते विच्छिन्ने वर्णे उपसंहृत्य तम् अन्यम् उपादाय द्वितीयः प्रयुज्यते तथा तृतीयः तथा चतुर्थः ।
२३ - ५३ - एवम् तर्हि अनवकाशा संहितासञ्ज्ञा अवसानसञ्ज्ञाम् बाधिष्यते ।
२४ - ५३ - अथ वा अवसानसञ्ज्ञायाम् प्रकर्षगतिः विज्ञास्यते ॒ साधीयः यः विरामः इति ।
२५ - ५३ - कः च साधीयः ।
२६ - ५३ - यः शब्दार्थयोः विरामः ।
२७ - ५३ - अथ वा ह्रादाविरामः संहा इति एतत् लक्षणम् करिष्यते ।
२८ - ५३ - ह्रादाविरामे स्पर्शाघोषसंयोगे असन्निधानात् असंहितम् ।
२९ - ५३ - ह्रादाविरामे स्पर्शानाम् अघोषाणाम् संयोगे असम्निधानात् संहितासञ्ज्ञा न प्राप्नोति ।
३० - ५३ - कुक्कुटः पिप्पका पित्तम् इति ।
३१ - ५३ - किम् उच्यते संयोगे इति ।
३२ - ५३ - अथ यत्र एकः पचति इति एकः पूर्वपरयोः ह्रादेन प्रच्छाद्यते ।
३३ - ५३ - तद् यथा ।
३४ - ५३ - द्वयोः रक्तयोः वस्त्रयोः मध्ये शुक्लम् वस्त्रम् तद्गुणम् उपलभ्यते ।
३५ - ५३ - बदरपिटके रिक्तकः लोहकंसः तद्गुणः उपलभ्यते ।
३६ - ५३ - एकेन तुल्यः सन्निधिः ।
३७ - ५३ - यथा एकः वर्णः ह्रादेन प्रच्छाद्यते एवम् अनेकः अपि ।
३८ - ५३ - अथ वा पौर्वापर्यम् अकालव्यपेतम् संहिता इति एतत् लक्षणम् करिष्यते. पौर्वापर्यम् अकालव्यपेतम् संहिता चेत् पूर्वापराभावात् असंहितम् । पौर्वापर्यम् अकालव्यपेतम् संहिता चेत् पूर्वापराभावात् संहितासञ्ज्ञा न प्राप्नोति ।
३९ - ५३ - न हि वर्णानाम् पौर्वापर्यम् अस्ति ।
४० - ५३ - किम् कारणम् ।
४१ - ५३ - एकैकवर्णवर्तित्वात् वाचः उच्चरितप्रध्वंसित्वात् च वर्णानाम् ।
४२ - ५३ - एकैकवर्णवर्तिनी वाक् ।
४३ - ५३ - न द्वौ युगपत् उच्चारयति ।
४४ - ५३ - गौः इति यावत् गकारे वाक् वर्तते न औकारे न विसर्जनीये ।
४५ - ५३ - यावत् औकारे न गकारे न विसर्जनीये ।
४६ - ५३ - यावत् विसर्जनीये न गकारे न औकारे ।
४७ - ५३ - उच्चरितप्रध्वंसित्वात् ।
४८ - ५३ - उच्चरितप्रध्वंसिनः खलु अपि वर्णाः ।
४९ - ५३ - उच्चरितः प्रध्वस्तः ।
५० - ५३ - अथ अपरः प्रयुज्यते ।
५१ - ५३ - न वर्णः वर्णस्य सहायः ।
५२ - ५३ - एवम् तर्हि बुद्धौ कृत्वा सर्वाः चेष्ठाः कर्ता धीरः तत्वन्नीतिः शब्देन अर्थान् वाच्यान् दृष्ट्वा बुद्धौ कुर्यात् पौर्वापर्यम् । बुद्धिविषयम् एव शब्दानाम् पौर्वापर्यम् ।
५३ - ५३ - इह यः एषः मनुष्यः प्रेक्षापूर्वकारी भवति सः पश्यति असमिन् अर्थे अयम् शब्दः प्रयोक्त्वयः स्मिन् तावत् शब्दे अयम् तावत् वर्णः ततः अयम् ततः अयम् इति ।
१ - ७९ - इदम् विचार्यते अभावः अवसानलक्षणम् स्याद् विरामः वा इति ।
२ - ७९ - कः च अत्र विशेषः ।
३ - ७९ - अभावे अवसानलक्षणे उपर्यभाववचनम् । अभावेआवसानलक्षणे उपर्यभावग्रहणम् कर्तव्यम् ।
४ - ७९ - उपरि यः अभावः इति वक्तव्यम् ।
५ - ७९ - पुरस्तात् अपि हि शब्दस्य अभावः तत्र मा भूत् इति ।
६ - ७९ - किम् च स्यात् ।
७ - ७९ - रसः रथः ।
८ - ७९ - खरवसानयोर्विसर्जनीयः इति विसर्जनीयः प्रसज्येत ।
९ - ७९ - अस्तु तर्हि विरामः ।
१० - ७९ - विरामे विरामवचनम् ।
११ - ७९ - यस्य विरामः विरामग्रहणम् तेन कर्तव्यम् ।
१२ - ७९ - ननु च यस्य अपि अभावः तेन अपि अभावग्रहणम् कर्तव्यम् ।
१३ - ७९ - परार्थम् मम भविष्यति ।
१४ - ७९ - अभावः लोपः ।
१५ - ७९ - ततः अवसानम् च इति ।
१६ - ७९ - मम अपि तर्हि विरामग्रहणम् परार्थम् भविष्यति ।
१७ - ७९ - विरामः लोपः अवसानम् च इति ।
१८ - ७९ - उपरि यः विरामः इति वक्तव्यम् ।
१९ - ७९ - पुरस्तात् अपि शब्दस्य विरामः तत्र मा भूत् इति ।
२० - ७९ - किम् च स्यात् ।
२१ - ७९ - रसः रथः ।
२२ - ७९ - खरवसानयोर्विसर्जनीयः इति विसर्जनीयः प्रसज्येत ।
२३ - ७९ - आरम्भपूर्वकः मम विरामः ।
२४ - ७९ - अथ वा न इदम् अवसानलक्षणम् विचार्यते ।
२५ - ७९ - किम् तर्हि ।
२६ - ७९ - सञ्ज्ञी ।
२७ - ७९ - अभावः वसानसञ्ज्ञी स्यात् विरामः वा इति ।
२८ - ७९ - कः च अत्र विशेषः ।
२९ - ७९ - अभावे अवसानसञ्ज्ञिनि उपर्यभाववचनम् ।
३० - ७९ - अभावे अवसानसञ्ज्ञिन् युपर्यभावग्रहणम् कर्तव्यम् ।
३१ - ७९ - उपरि यः भावः इति वक्तव्यम् ।
३२ - ७९ - पुरस्तात् अपि हि शब्दस्य अभावः तत्र मा भूत् इति ।
३३ - ७९ - किम् च स्यात् ।
३४ - ७९ - रसः रथः ।
३५ - ७९ - खरवसानयोर्विसर्जनीयः इति विसर्जनीयः प्रसज्येत ।
३६ - ७९ - अस्तु तर्हि विरामः अवासनम् ।
३७ - ७९ - विरामे विरामवचनम् ।
३८ - ७९ - यस्य विरामः तेन विरामग्रहणम् कर्तव्यम् ।
३९ - ७९ - ननु च यस्य अपि अभावः तेन अपि अभावग्रहणम् कर्तव्यम् ।
४० - ७९ - परार्थम् मम भविष्यति ।
४१ - ७९ - अभावः लोपः ।
४२ - ७९ - ततः अवसानम् च इति ।
४३ - ७९ - मम अपि तर्हि विरामग्रहणम् परार्थम् भविष्यति ।
४४ - ७९ - विरामः लोपः अवसानम् च इति ।
४५ - ७९ - उपरि यः विरामः इति वक्तव्यम् ।
४६ - ७९ - ननु च यस्य अपि अभावः तेन अपि अभावग्रहणम् कर्तव्यम् ।
४७ - ७९ - परार्थम् मम भविष्यति ।
४८ - ७९ - अभावः लोपः ।
४९ - ७९ - ततः अवसानम् च इति ।
५० - ७९ - मम अपि तर्हि विरामग्रहणम् परार्थम् भविष्यति ।
५१ - ७९ - विरामः लोपः अवसानम् च इति ।
५२ - ७९ - उपरि यः विरामः इति वक्तव्यम् ।
५३ - ७९ - ननु च उक्तम् आरम्भपूर्वकः इति ।
५४ - ७९ - न अवश्यम् अयम् रमिः प्रवृत्तौ एव वर्तते ।
५५ - ७९ - किम् तर्हि ।
५६ - ७९ - अप्रवृत्तौ अपि ।
५७ - ७९ - तत् यथा ।
५८ - ७९ - उपरतानि अस्मिन् कुले व्रतानि ।
५९ - ७९ - उपरतः स्वाध्यायः इति ।
६० - ७९ - न च तत्र स्वाध्यायः भूतपूर्वः भवति न अपि व्रतानि ।
६१ - ७९ - भावाविरामभावित्वात् शब्दस्य वसानलक्षणम् न ।
६२ - ७९ - भावाविरामभावित्वात् शब्दस्य अवसानलक्षणम् न उपपद्यते ।
६३ - ७९ - किम् इदम् भावाविरामभावित्वात् इति ।
६४ - ७९ - भावस्य अविरामः भावाविरामः भावाविरामेण भवति इति भावाविरामभावी भावाविरामभाविनः भावो भावाविरामभावित्वम् ।
६५ - ७९ - अपरः आह ।
६६ - ७९ - भावभावित्वादविरामभावित्वात् च शब्दस्य अवसानलक्षणम् न उपपद्यते इति ।
६७ - ७९ - तत्परः इति वा वर्णस्य अवसानम् । विरामपरः वर्णः वसानसञ्ज्ञः भवति इति वक्तव्यम् ।
६८ - ७९ - वर्णः अन्त्यः वा अवसानम् ।
६९ - ७९ - अथ वा व्यक्तम् एव पठितव्यम् अन्त्यः वर्णः वसानसञ्ज्ञः भवति इति ।
७० - ७९ - तत् तर्हि वक्तव्यम् ।
७१ - ७९ - न वक्तव्यम् ।
७२ - ७९ - संहितावसानयोः लोकविदितत्वात् सिद्धम् ।
७३ - ७९ - सम्हिता अवसानम् इति लोकविदितौ एतौ अर्थौ ।
७४ - ७९ - एवम् हि कः चित् कम् चिद् अधीयानम् आह ॒ शन्नोदेवीयम् सम्हितया अधीष्व इति ।
७५ - ७९ - सः तत्र परमसन्निकर्षम् अधीते ।
७६ - ७९ - अपरः आह ॒ केन वस्यसि इति ।
७७ - ७९ - सः आह ॒ अकारेण इकारेण उकारेण इति ।
७८ - ७९ - एवम् एतौ लोकविदिततौ अर्थौ ।
७९ - ७९ - तयोः लोकविदितत्वात् सिद्धम् इति ।
N/A
References : N/A
Last Updated : January 17, 2018
TOP