संजय --
कृपेने मनी फार तो व्याप्त झाला
जया लोचनी अश्रुचा पूर आला ।
करी खेद चित्ती धरी भीति भारी
अशा अर्जुना बोलला तै मुरारी ॥१॥
श्रीभगवान --
कसा जाहला मोह उत्पन्न अंगी ?
अणीबाणिच्या आजच्या या प्रसंगी ।
करी स्वर्गीच्या प्राप्तिचा नाश भारी
तसा मोह दुष्कीर्तिला साह्यकारी ॥२॥
भीरुत्व हे शूरपणासि झाकी
शोभे न पार्था ! तुज सर्व टाकी ।
दौर्बल्य हे क्षुद्र गणूनि बापा !
सोडी उठे सत्वर शत्रुतापा ॥३॥
अर्जुन --
बहू पूज्य ते भीष्म की द्रोण जाण
कसे त्यावरी सोडु हे तीव्र बाण ।
कसे त्यांपुढे युद्ध आजी कराया
रहावे उभे सांग मी देवराया ॥४॥
गुरू श्रेष्ठ मानूनी तद्रक्तयुक्त
असेभोग ते भोगणे काय उक्त ।
गमे फार उत्कृष्ट की ह्याजपेक्षा
जगी मागुनी राहणे शुद्ध भिक्षा ॥५॥
तया जिंकु की होउ आह्मीच नष्ट ?
कळेना , तरी का करा व्यर्थ कष्ट ।
बरे राहिल्या कौरवांते वधून
करावे आह्मी काय मागे जगून ॥६॥
सुचेना मला भ्रंशली बुद्धि सारी
ह्मणूनी तुला धर्मरीती विचारी ।
तरी ती खरी सांग कल्याणकारी
तुझा शिष्य मी जाहलो हे मुरारी ॥७॥
भूराज्य निष्कंटक ते समृद्ध
किंवा मिळो इंद्रपद प्रसिद्ध ।
जो ग्लानि देतो सकलेंद्रियाही
तो शोक जाण्यास उपाय नाही ॥८॥
संजय --
तो शत्रुहंता मग पार्थ राया !
बोलोनि ऐसे जगदेकराया ।
‘ मी युद्ध कृष्णा ! न करीच ’ ऐसे
सांगोनि तो वीर उगाच बैसे ॥९॥
ऐशापरी अर्जुन लोकराया !
लागे मनी शोक बहु कराया !
सैन्यात दोन्ही बहु खिन्न झाला
तै कृष्ण हांसोनि वदे तयाला ॥१०॥
भगवान --
करू नये ते करितोसि शोक
ज्ञानामधे दाविशि फार झोक ।
मेले जिते की बहु आज लोक
ज्ञाते तयांचा करिती न शोक ॥११॥
मी तू चमू की जन सर्व राय
पूर्वी कधी हे नव्हतोचि काय ।
होणार बापा पुढती हे न का ?
ह्या कोण रोधील अखंड चाका ॥१२॥
जसे पप्राणिया बाल्य येते स्वदेही
क्रमानेच तारूण्य वार्धक्य पाही ।
तसा जाउनी हा नवा येत देह
खरा धैर्यशाली न पावेच मोह ॥१३॥
ही इंद्रिये विषय हे सुख दुःख देती
शीतोष्ण ह्यास्तव तयास विकार होती ।
त्यांनाच की सतत उद्भव नाश पाहे
ते सोसणे ह्मणुनिया तुज भाग आहे ॥१४॥
असो सौख्य की दुःख मोठे जिवाला
धरी तुल्य दोन्ही जुमानी न त्याला ।
व्यथा ज्या न बाधे असा एक जो तो
खरा ज्ञानसंपन्न मोक्षास जातो ॥१५॥
नसे ते कसे ह्या जगामाजि यावे ?
असे जे खरे ते कसे नाश पावे ।
कळे भेद हा ज्ञानियालागि वेगी
सख्य अर्जुना ! जाण हे अंतरंगी ॥१६॥
जे व्यापुनिया जगतात राहे
ते तत्व - आत्मा - अविनाश आहे ।
ओत अक्षयी ह्यास्तव त्यास जाण
नाशी न कोणी कधिही प्रमाण ॥१७॥
हे नाशती देहच जाण सत्य
देही न नाशे ह्मणतात नित्य ।
बा ! अक्षयी तो न कळेच शुद्ध
पार्था ! करी ह्यास्तव तूहि युद्ध ॥१८॥
आत्मा मरे हे ह्मणती कितेक
हा मारतो बोलति कैक लोक ।
दोघेहि ते अज्ञ परी सुजाणा
आत्मा नमारी न मरेहि कोणा ॥१९॥
जन्मे न आत्मा न मरे कदाही
मागे पुढे होत न जात नाही ।
हा तो पुराणा अज नित्य पाही
त्या देह गेला तरि मृत्यु नाही ॥२०॥
ऐशापरी पुरूष अव्यय आणि नित्य
नाही तयासकधि जन्महि जाण सत्य ।
तो अर्जुना ! मग असा कवणास मारी
की त्यास होइल कसा तरि साह्यकारी ॥२१॥
जसे टाकुनी जीर्ण - वस्त्रासि राया !
नवी नित्य घेतो अह्मी पांघराया ।
शरीरे तशी जीर्ण आत्मा त्यजूनी
नवी नित्य घे ह्याच न्यायेकरूनी ॥२२॥
न शस्त्रे तया तोडिती तीक्ष्ण जी जी
न जाळी तया अग्निही तीव्रतेजी ।
न पाणी करी आर्द्र शीतस्वभावी
न शोषी कधी वायु शुष्कप्रभावी ॥२३॥
तोडावया की भिजवावयास
जाळावया की सुकवावयास ।
अशक्य तो व्यापुनि सर्व राहे
आत्मा अनादि स्थिर नित्य आहे ॥२४॥
निराकार हा बोलती निर्विकार
नये चिंतण्या त्या नसे अंतपार ।
अशी लक्षणे सर्व त्याची विलोक
ह्मणूनी तुला योग्य नाहीच शोक ॥२५॥
बरे जन्म वा मृत्यू येतो तयाला
असे वाटले बा ! जरी त्वमनाला ।
तरी शोक हा योग्य नाहीच तूते
असे वाटते अर्जुना ! मन्मतीते ॥२६॥
जो जन्मला तो मरणार खास
मला तरी निश्चित जन्म त्यास ।
कोणासही जे टळणार नाही
त्याकारणे शोकहि योग्य नाही ॥२७॥
जन्मापूर्वी जीव कोठे रहातो ?
नेणो कोठे मृत्युमागूनि जातो ।
मध्ये भासे अल्पकाले जना या
त्याचा तूते शोक हा काय वाया ॥२८॥
मानीतसे परम अद्भुत ह्यास कोणी
आश्चर्यरूप वदती कितिएक वाणी ।
कोणी अपूर्व ह्मणुनी परिसूनि जाणे
कोणीहि तत्स्वरूप सत्य परंतु नेणे ॥२९॥
सारे धरी देह ह्मणून देही
तो नित्य कोणासहि वध्य नाही ।
ह्मणून जीवास्तव कोणत्याही
पार्था ! तुला शोकहि योग्य नाही ॥३०॥
स्वधर्माकडे जाउ दे लक्ष बापा !
नको भीति चित्ती धरू शत्रुतापा ।
तुह्मा क्षत्रिया भूषवी युद्ध भारी
नसे त्याहुनी अन्य कल्याणकारी ॥३१॥
घरी अर्जुना ! चालुनी युद्ध आले
खुले जाण तू स्वर्गिचे द्वार झाले ।
भले आवडे क्षत्रिया युद्ध सर्व
मिळाल्यास त्या होय आनंदपर्व ॥३२॥
असोनी असे युद्ध हा क्षात्रधर्म
करीशी न तू ते तरी तो अधर्म ।
स्वधर्मासि कीर्तिसि टाकूनि बापा !
वृथा दाटुनि जोडिशी आज पापा ॥३३॥
सारे तुझी ही अपकीर्ति लोकी
वर्णून गातील सदा विलोकी ।
संभाविताशी अपकीर्ति पाहे
मृत्युहुनी दुःसह पाहे ॥३४॥
महारथी जे तुज मान देती
गेला धरोनि ह्मणतील भीती ।
तुला असे जे अजि हे महत्त्व
जाऊन ते येइल की लघुत्त्व ॥३५॥
बोलून नये ते तव शत्रू आज
हे बोलता होइल तूज लाज ।
त्वच्छौर्यनिंदा करितील सारे
त्याहून दुःखप्रद काय बारे ॥३६॥
निमालास युद्धी तरी स्वर्गयोग
परा जिंकल्या पृथ्विचे राज्य भोग ।
तुला लाभ दोन्हीमध्ये सत्य आहे
ह्मणोनी उभा शीघ्र युद्धासि राहे ॥३७॥
तू तुल्य दोन्ही सुख दुःख मानी
जयाजयाते सम , लाभ हानी ।
दोन्ही धरोनीच समानयोगे
तू युद्ध केल्या नच पाप लागे ॥३८॥
सांख्याचा कथिला विचार तुजला म्या येथपर्यंत हा
कोणी ह्यासचि वस्तुतत्त्व ह्मणती अन्वर्थ तेही पहा ।
योगाची कथितोच बुद्धि तुजला आता पुढे अर्जुना !
तेणे सत्वर कर्मबंध तुटती देऊनि ऐके मना ॥३९॥
ह्या कर्मयोगाचरणात काही
पार्था ! क्रमोल्लंघन होत नाही ।
किंवा नसे व्यत्यय त्यांत कोठे
ह्या अल्प धर्मे भय जाय मोठे ॥४०॥
ह्याच्यात एक विजया व्यवसायबुद्धि
उत्पन्न हौनि तिची दृढ होय सिद्धि ।
बुद्धि अनेकविध अव्यवसायिकांना
फाटे अनंत असतात शिवाय त्यांना ॥४१॥
वेदी ककर्मे बहु कथियली वैदिकी यज्ञयाग
ती ती केल्या मिळतिल सुखे संपदा स्वर्गभोग ।
ऐसे पार्था धरुनि हृदयी मूढ वेदाभिमानी
त्यांच्याहुनि इतर जगती ग्राह्य काही न मानी ॥४२॥
भोगैश्वर्यसुखार्थ नित्य असती ज्यांच्या सदा कामना
कर्मे जन्मफलप्रदे प्रिय बहू की स्वर्ग त्यांच्या मना ।
तत्प्राप्तीस्तव यज्ञयाग करुनी नाना क्रिया साधिती
त्यांची कर्मफळे बळे मिळवुनी तद्भोग ते भोगिती ॥४३॥
जया वाटते भोग ऐश्वर्य इष्ट
तयांचे सदा होतसे चित्त नष्ट ।
नसे त्यांस एकाग्रता लेश शुद्धि
समाधीत त्याची शिरेनाच बुद्धि ॥४४॥
बा ! वेद हे तीन गुणे प्रयुक्त
ते सोडुनी तीनहि होय मुक्त ।
निर्द्वंद की सात्विक आत्मभोगी
निष्काम हो तू तरि नित्य योगी ॥४५॥
कार्ये करील डबक्यातील अल्प वारी
डोहामध्ये सहज ती घडतात सारी ।
ब्रह्मज्ञ तेवि मिळवी सहजात बा ! रे !
वेदात जे कथियले सुखसौख्य सारे ॥४६॥
कर्मात आहे अधिकार तूते
नाही तुझे कर्मफलात नाते ।
बा ! तू नको कर्मफलास पाहू
केल्याविणे कर्म नकोच राहू ॥४७॥
टाकी फळे हौनी योगयुक्त
कर्मे करी सर्व जगात उक्त ।
सिद्धी असिद्धीत समान वाग
ह्यालाच पार्था ! ह्मणतात योग ॥४८॥
हे कर्म पार्था ! जगतात नीच
ह्या बुद्धियोगापुढती कमीच ।
दे सोडुनी कर्मफळे न लक्षी
घे ही तुला बुद्धि सदैव रक्षी ॥४९॥
जो बुद्धियुक्त जफ़ती नर अग्रगण्य
नाशी जिताच असता निज पापपुण्य ।
योगांत बुद्धि तव ही ह्मणुनीच ठेव
कर्मात हा कुशल योग असे सदैव ॥५०॥
शास्त्रज्ञ जे का बहु बुद्धियुक्त
होती फले टाकुनि कर्ममुक्त ।
तोडोनि जन्मोद्भव आपदाते
जातात ते निर्मळ सत्पदाते ॥५१॥
अज्ञानमोहमय सागर खोल फार
त्वद्बुद्धि त्यांस उतरून पडेल पार ।
तेव्हा श्रुताश्रुत जगातिल भोग त्याचे
वैराग्य खास उपजेल तुलाहि साचे ॥५२॥
ऐकूनि लोकश्रुतिचे विचार
झाली तुझी चंचळ बुद्धि फार ।
जेव्हा समाधीत ठरेल बा ! ती
तेव्हा तुझ्या योग पडेल हाती ॥५३॥
अर्जुन --
स्थितप्रज्ञ बोले कसा ? केवि वागे ?
समाधी तयाची कशी काय लागे ?
कसा ह्या जगी राहतो तो सुखाने ?
सख्या केशवा ! आयको त्वन्मुखाने ॥५४॥
भगवान --
जो अर्जुना ! काम समस्त सोडी
आत्मस्वरूपी बहु ज्यास गोडी ।
संतुष्ट चित्ते निजसौख्य भोगी
त्याला ह्मणावे स्थिरबुद्धि योगी ॥५५॥
दुःखामुळे होत नसे उदास
इच्छा सुखाची तिळही न ज्यास ।
आशा भय क्रोध समस्त टाकी
बा ! तो मुनींद्र स्थिरबुद्धि लोकी ॥५६॥
आसक्ति कोठे तिळही न ज्यास
जो मानितो तुल्य शुभाशुभांस ।
निंदी न वंदी सकला समान
झाली तयाची स्थिर बुद्धि महान ॥५७॥
सर्वेंद्रिये निग्रह जो करूनी
काढीतसे ह्या विषयांवरूनी ।
आंगे जशी कासव आत घाली
जाणे तयाची स्थिर बुद्धि झाली ॥५८॥
जे जे व्रते सतत पाळिति ज्यांस रोग
सोडूनि देति जन तेहि समस्त भोग ।
पोटांत नित्य वसते परि वासना ही
ती ब्रह्मदर्शन घडेल तयास नाही ॥५९॥
ज्ञान प्रयत्न्यांसहि इंद्रियांस
ह्या आवराया पडती प्रयास ।
की इंद्रिये फार बलिष्ठ होती
ओढून पार्था ! मन सर्व घेती ॥६०॥
त्या आवरी तो बहुयुक्त होतो आत्मस्वरूपीच सदा राहतो ।
स्वाधीन ज्याच्या सकलेंद्रिये ही
योगी खरा तो स्थिरबुद्धि पाही ॥६१॥
चिंती मनी जो विषयांस नित्य
इच्छा तयाला उपजेल सत्य ।
इच्छेमुळे काम मनात वागे
त्याच्या सवे क्रोधहि येत मागे ॥६२॥
क्रोधामुळे प्रबळ मोह उठे मनात
मोहामुळे स्मृतिहि फार पडे भ्रमात ।
होता स्मृतिभ्रमण बुद्धिहि नाश पावे
बुद्धीस नाश घडता मृततुल्य व्हावे ॥६३॥
हाती जया इंद्रियसंघ आला
जो द्वेषरागांतुनि मुक्त झाला ।
आत्मस्वरुपी धरि नित्य नाद
तो सर्वभावे मिळवी प्रसाद ॥६४॥
दुःखे प्रसाद मिळता विलयास जाती
होते प्रसन्न मन ये हृदयात शांती ।
होता प्रसन्न मन हे मम मित्रराया !
नाही उशीर मग ही स्थिर बुद्धि व्हाया ॥६५॥
अज्ञास बुद्धि बघता तिळमात्र नाही
एकग्रता वरिल कोठुनि त्यास पाही ।
एकाग्रता सदन शांतिस फार मोठे
शांतिविणे सुख खरे असणार कोठे ॥६६॥
ही इंद्रिये भटकती विषयांत जेव्हा
जो मोकळे स्वमन सोडुनि देत तेव्हा ।
तद्बुद्धिची वळविती तिकडेच धाव
वारा जसा ढकलिती जलधीत नाव ॥६७॥
ह्या कारणे आण असे मनात
जो निग्रहाने मन आवरीत ।
ह्या इंद्रियांपासुन जाण वेगी
पार्था ! खरा तो स्थिरबुद्धि योगी ॥६८॥
समस्त जीव ज्यामध्ये निजून राहती उगी
तयांत आत्मसंयमी सदैव जागतो जगी ।
जयामध्ये समग्र लोक जागती जगावरी
मुनींद्र तो खुशाल त्यांत झोप घेत अंतरी ॥६९॥
इच्छा मनी ज्या उठतात कोटी
घेतो नद्या सागर जेवि पोटी ।
तेवी गिळी ; शांति मिळेल त्याला
तो लाभ लाभे नच कामुकाला ॥७०॥
लोकांत होऊन निरिच्छ सत्य
टाकी फलेच्छा करि कर्म नित्य ।
माझे न मी ज्या अभिमानशून्य
होईल तो शांति मिळून धन्य ॥७१॥
ब्राह्मी स्थिती ही मिळते जयाला
हा मोह पार्था ! न शिवे तयाला ।
राहे स्थिती ही जरि अंतकाली
ब्रह्मास तो योग्यच भाग्यशाली ॥७२॥
दुसरा अध्याय समाप्त .