श्रीभगवानुवाच
योगस्य लक्षणं वक्ष्ये सबीजस्य नृपात्मजे ।
मनो येनैव विधिना प्रसंन्न यति सप्तथम ॥१॥
स्वधर्माचरणं शक्त्या विधर्माच्च निवर्तनम ।
दैवाल्लब्धेन सन्तोष आत्मविच्चरणार्चनम ॥२॥
ग्राम्यधर्मनिवृत्तिश्च मोक्षधर्मरतिस्तथा ।
मितमेध्यादनं शश्वद्विविक्तक्षेमसेवनम ॥३॥
अहिंसा सत्यमस्तेयं यावदर्थपरिग्रहः ।
ब्रह्माचर्यं तपः शौचं स्वाध्यायः पुरुषार्चनाम ॥४॥
मौनं सदऽऽसनजयस्थैर्य प्राणजयः शनैः ।
प्रत्याहारश्चैन्दियाणां विषयान्मनसा हृदि ॥५॥
स्वाधिष्णानामकदेशे मनवा प्राणधारणम ।
वैकुण्ठलीलाभिध्यानं समाधानं तथाऽऽत्मन ॥६॥
एतैरन्यैश्च पथिभिर्मनो दुष्टमसत्पथम ।
बुद्धया युत्र्जीत शनकैर्जितप्राणो ह्यातन्द्रितः ॥७॥
शिचै देस्जे प्रतिष्ठाय्य विजितासनः आसनम ।
तस्मिन्न स्वस्ति समासीन ऋजुकायः समभ्यसेत ॥८॥
प्राणस्य शोधयेन्मार्ग पुरुकुम्भकरेचकैः ।
प्रतिकुलेन व चित्त यथा स्थिरमंचलम ॥९॥
मनोऽचिरात्स्याद्विरजं जितश्वसस्य योगिनः ।
वाय्वग्निभ्यां यथा लोहं ध्यातं त्यजति वै मलम ॥१०॥
प्राणायामैर्दद्दोषान्धारणाभिश्च किब्लिषान ।
प्रत्याहारेण संसर्गान्ध्यानेनानी श्वरान गुणान ॥११॥
यदा मनः स्वं विरजं योगेन सुसमाहितम ।
काष्ठां भगवतो ध्यायेत्स्वनासाग्रावलोकनः ॥१२॥
प्रसन्नवदनाम्भोजं पद्मगर्भारुणोक्षणम ।
नीलोत्पलदलश्यामं शंखचक्रगदाधरम ॥१३॥
लसत्पंकजकित्र्जल्पपीतकौशेयवाससम ।
श्रीवत्सवक्षसं भ्राजत्कृस्तुभामुक्तकन्धरम ॥१४॥
मत्ताद्विरेफलया परीतं वनमालया ।
परार्ध्यहारवलयकिरीटंगादनुपुरम ॥१५॥
कांचीगुणोल्लसच्छ्रोणिं हृदयाम्भोजविष्टरम ।
दर्शनीयतमं शान्तं मनोनयनवर्धनम ॥१६॥
अपीच्यदर्शनं शश्वत्सर्वलोकनमस्कृतम ।
सन्तं वयसि कैशोरे भृत्यानुग्रहकातरम ॥१७॥
कीर्तन्यतीर्थयशसं पुण्यश्लोकयशस्करम ।
ध्यायेद्देवं समाग्राह यावन्न च्यवते मनः ॥१८॥
स्थितं व्रजन्तमासीन शयानं वा गुहाशयम ।
प्रेक्षणीयेहितं ध्यायेच्छुद्धभावेन चेतसा ॥१९॥
तस्मिँल्लब्धपदं चित्त सर्वावयवंसंस्थितम ।
विलक्ष्यैकत्र संयुज्यादंगे भगवतो मुनिः ॥२०॥
सचिन्तयेद्भयवतश्चरणारविन्दं वज्रांकुशध्वजसरोरुहलात्र्छनाढ्यम ।
उत्तुगंरक्तविलसन्नखचक्रवाल ज्योत्स्नाभिराहतमहदधृदयान्धकारम ॥२१॥
यच्छौचनिःसृतसरिप्त्रवरोदकेन तीर्थेन मूर्ध्यधिकृतेने शिवः शिवोऽभुत ।
ध्यतुर्मनः शमलशैलनिसृष्टवज्रं ध्यायेच्चिरं भगवतश्चरणारविन्दम ॥२२॥
जानुद्वयं जलजलोचनया जनन्या लक्ष्म्याखिलस्य सुरवन्दितया विधातुः ।
ऊर्वोर्निध्याय करपल्लवरोचिषा यत संलालितं हृदि विभोरभवस्य कुर्यात ॥२३॥
उरु सुपर्णभुजयोरधिशोभमानावोजोनिधे अतासिकाकुसुमावभासौ ।
व्यालम्बिपीतवरवाससि वर्तमान कात्र्जींकलापपरिरम्भि नितम्बबिम्बम ॥२४॥
नाभिह्रुदं भुवनकोशगुहोदरस्थं यत्रात्मयोनिधिषण्णाखिललोकपद्म ।
व्युढं हरिन्मणिवृशस्तनयोरमुष्य ध्यायेदद्वयं विशदहारमयुखगौरम ॥२५॥
वक्षोऽधिवासमृषभस्य महाविभुतेः पुंसां मनोनयननिर्वृमादनानम ।
कण्ठ च कौस्तुभमणेरधिभुषणारर्थ कुर्यान्मस्यखिललोकनमस्कृतस्य ॥२६॥
बाहुंश्चमन्दरगिरेः परिवर्तनेने निर्णिक्तबाहुलयानधिलोकापलन ।
सचिंन्तयेद्दशसहतारमसह्यतेजः शंख च तत्कारसरोरुहराहंसम ॥२७॥
कौमोदकीं भगवतो दयितां स्मरेत दिग्धामरातिभटशोणितकर्दमेन ।
मालां मधुव्रतवरुथगिरोपघुष्टां चैत्यस्य तत्त्वममलं मणिमस्य कण्ठे ॥२८॥
भृत्यानुकम्पितधियेह गृहीतमूर्तेः सच्चिन्तयेद्भगवतो वदनारविन्दम ।
यद्विस्पुरन्मकरकुण्डलवाल्गितेन विद्योतितामलकपोलमुदरनासम ॥२९॥
यच्छ्रीनिकेतमलिभिः परिसेव्यामानं भुत्यां स्वया कुटिलकुन्तलवृन्दजुष्टम ।
मीनद्वयाश्रयमधिक्षिपदब्जनेत्रं ध्यायेन्मनोमयमतन्दित उल्लसदभ्रु ॥३०॥
तस्यावलोकमधिक कृपातिघोर तापत्रयोपशमनाय निसृष्टमक्ष्णॊः ।
स्निग्धस्मितानुगुणितं विपुलप्रसादं ध्यायेच्चिरं विततभावनया गुहायाम ॥३१॥
हासं हरेरवनताखिललोकतीव्र शोकाश्रुसागरविशोषणमत्युदराम ।
सम्मोहनाय रचितं निजमाययास्य भ्रुमण्डलं मुनिकृते मकरध्वजस्य ॥३२॥
द्यानायनं प्रहसितं बहुलाधरोष्ठ भासारुणयिततनुद्विजकुदपंड्क्ति ।
ध्यायेत्स्वदेहकुहरेऽवस्तितस्य विष्णो र्भक्त्याऽऽर्द्रयार्पितमना न पृथग्दिदृक्षेत ॥३३॥
एवं हरौ भगवति प्रतिलब्धभावो भक्त्या द्रवदधृदय उप्तलकः प्रमोदात ।
औत्काण्ठबाष्पकलया मुहुर्द्यमान स्तच्चापि चित्तबडिंशं शनकैर्वियुक्ते ॥३४॥
मुक्ताश्रयं यर्हि निर्विषयं विरक्तं निर्वाणमुच्छति मनः सहसा यथार्चिः ।
आत्मानमत्र पुरुषोऽव्यवधानमेक मन्वीक्षते प्रतिविनिवृत्तगुणप्रवाह ॥३५॥
सोऽप्येतया चरमया मनसो निवृत्या तस्मिन्महिम्न्यवसितः सुखदुःखबाह्यो ।
हेतुत्वमप्यसति कर्तरि दुःखयोर्यत स्वात्मन विधत्त उपलब्धपरात्मकाष्ठाः ॥३६॥
देहं च तं न चरमः स्थितमुत्थितं व सिद्धो विपश्यति यतोऽध्यगमत्स्वरुपम ।
दैवादुतेपमथ दैववशादपेतं वासो यथा परिकृतं मदिरामदान्धः ॥३७॥
देहोऽपि दैववशगः खलु कर्म यावत स्वारम्भकं प्रतिसमीक्षत एव सासुः ।
तं सप्रपचंमधिरुढसमाधियोगः स्वाप्न पुनर्न भजते प्रतिबुद्धवस्तु ॥३८॥
यथा पुत्राच्च वित्ताच्च पृथंमर्त्य प्रतीयते ।
अप्यात्मत्वेनाभिमताद्देहादेः पुरुषस्तथा ॥३९॥
यथोल्मुकाद्विस्पूलिंगाद्भामाद्वापि स्वसम्भवात ।
अप्यात्मत्वेनाभिमताद्यथाग्निः पृथगुल्मुकात ॥४०॥
भुतेन्द्रियान्तः करणात्प्रधानाज्जीवसंज्ञितात ।
आत्मा तथा पृथग्द्रष्टा भगवान ब्रह्मासंज्ञितः ॥४१॥
सर्वभुतेषु चात्मानं सर्वभुतानि चात्मनि ।
ईक्षेतानन्यभावेन भुतेष्विव तदात्मताम ॥४२॥
स्वयोनिषु यथा ज्योतिरेकं नाना प्रतीयते ।
योनीनं गुणवैषम्यात्तथाऽऽत्मा प्रकतौ स्थितः ॥४३॥
तस्मादिमां स्वां प्रकतिं दैवीं सदसदात्मिकाम ।
दुर्विभाव्यां पराभाव्य स्वरुपेणावतिष्ठते ॥४४॥
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंसंस्या सहितायां तृतीयस्कन्धे कापिलेये साधनानुष्ठनं नामाष्टाविशोंऽध्यायः ॥२८॥