श्रीभगवानुवाच
प्रकृतिस्थोऽपि पुरुषो नाज्यते प्राकृतैर्गुणैः ।
अविकारादकर्तृत्वान्निर्गुणत्वाज्जलार्कवत ॥१॥
स एष यर्हि प्रकृतेर्गुणेष्णभिविषज्जते ।
अहंक्रियाविमुढात्मा कर्तास्मीत्याभिमन्यते ॥२॥
तेन संसारपदवीमवशोऽभ्येत्यनिर्वृतः ।
प्रासंगिकैः कर्मदोषैः सदसन्मिश्रयोनिषु ॥३॥
अर्थे ह्यविद्यमानेऽपि संसृतिर्न निवर्तते ।
ध्यायतो विषयानस्य स्वप्रेऽनर्थानमो यथा ॥४॥
अत एव शनैश्चित्तं प्रसक्तमसतां पथि ।
भक्तियोगेन तीव्रेण विरक्त्या च नयेद्वशम ॥५॥
यमादिभिर्योगपथैरभ्यसन श्रद्धान्वितः ।
मयि भावेन सत्येन मत्कथाश्रवणेन च ॥६॥
सर्वभुतसमत्वेन निर्वेरेणाप्रसंगतः ।
बह्मचर्येण मौनेन स्वधर्मेण बलियसा ॥७॥
यदृच्छ्योपलब्धेन सन्तुष्टो मितभुड मुनिः ।
विविक्तशरण शान्तो मैत्र करुण आत्मवान ॥८॥
सानुबन्धे च देहेऽस्मिन्नकुर्वन्नसदाग्रहम ।
ज्ञानेन दृष्टत्त्वेन प्रकृतेः पुरुषस्य च ॥९॥
निवृत्तबुद्धयवस्थनो दुरीभुतान्यदर्शनः ।
उपलभ्यात्मनाऽऽत्मानं चक्षुषेवार्कमात्मदृक ॥१०॥
मुक्तलिंग सदाभासमसति प्रतिपद्यते ।
सतो बन्धुमसच्चक्षुः सर्वानुस्युमद्वयम ॥११॥
यथा जलस्थ आभासः स्थलस्थेनावदृश्यते ।
स्वाभासेन तथा सुर्यो जलस्थेन दिवि स्थितः ॥१२॥
एवं त्रिवृदहंकारो भुतेन्द्रियमनोमयैः ।
स्वाभासैर्लभितोऽनेन सदाभासेन सत्यदृक ॥१३॥
भुतसुक्ष्मेन्द्रियमनोबुद्धादिष्विह निद्रया ।
लीनेष्वसति यस्तत्र विनिद्रो निरहंक्रिय ॥१४॥
मन्यमानस्तदाऽऽत्मानमनष्टो नष्टवन्मृषा ।
नष्टेऽहंकरणे द्रष्टा नष्टवित्त इवातुरः ॥१५॥
एवं प्रत्यवमृश्यसावात्मानं प्रतिपद्यते ।
साहकांरस्य द्रव्यस्य योऽवस्थानमनुग्रहः ॥१६॥
देवहुतिरुवाच
पुरुषं प्रकृतिर्ब्रह्मान्न विमुचंति कर्हिचित ।
अन्योन्यापाश्रयत्वाच्च नित्यत्वादनयोः प्रभो ॥१७॥
यथा नन्धस्य भुमेश्च न भावो व्यतिरिकतः ।
अपां रसस्य च यथा तथा बुद्धेः परस्य च ॥१८॥
अकर्तुः कर्मबन्धोऽयं पुरुषस्य यदाश्रयः ।
गुणेषु सत्सु प्रकृतेः कैवल्य तेष्वतः कथम ॥१९॥
क्वचित तत्वावर्शेन निवृतं भयमुल्बणम ।
अनिवृत्तनिमित्तत्वात्पुनः प्रत्यवतिष्ठते ॥२०॥
श्रीभगवानुवाच
अनिमित्तनिमित्तेन स्वधर्मेणामलात्मना ।
तीव्रया मयी भक्त्या च श्रुत्सम्भृतया चिरम ॥२१॥
ज्ञानेना दृष्टतत्त्वेन वैराग्येण बलीयसा ।
तपोयुक्तेन योगेन तीव्रेणात्मसमाधिना ॥२२॥
प्रकृतिः पुरुष्यस्येह दह्मामाना त्वहर्निशम ।
तिरोभवित्री शनकैरग्नेर्योनिरिवारणिः ॥२३॥
भुक्तभोगा परित्यक्ता दृष्टदोषा च नित्यशः ।
नेश्वरस्याशुभं धत्ते स्वे महिम्ति स्थितस्य च ॥२४॥
यथा ह्याप्रतिबुद्धया प्रस्वापो बह्वनर्थभृत ।
स एव प्रतिबुद्धस्य न वै मोहाय कल्पते ॥२५॥
एवंज विदिततत्वस्य प्रकतिर्मयि मानसम ।
युत्र्जतो नापकुरुत आत्मारामस्य कर्हिचित ॥२६॥
यदैवमध्यात्मरतः कालेन बहुजन्मना ।
सर्वत्र जातवैराग्य आब्रह्माभुवनान्मुनिः ॥२७॥
मद्भक्तः प्रतिबुद्धार्थो मत्प्रसादेन भुयसा ।
निःश्रेयसं स्वसंस्थानं कैवल्याख्यं मदाश्रयम ॥२८॥
प्राप्रोतीहात्र्जसा धीरह स्वदृशा छिन्नसंशयः ।
यद्गत्वा न निवर्तेत योगी लिंगाद्विनिर्गमे ॥२९॥
यदा न योगोपचितासु चेतो मायासु सिद्धस्य विषज्जतेऽगं ।
अनन्यहेतुष्वथ मे गतिः स्याद आत्यन्तिकी यत्र न मृत्युहासः ॥३०॥
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्या संहितायां तृतीयस्कन्धे कापिलेयोपाख्याने सप्तविंशोऽध्यायः ॥२७॥